W publicznie dostępnych materiałach Komitetu Sterującego Narodowej Grupy Roboczej (KS NGR) potrzeba ochrony praw konsumentów praktycznie się nie pojawia. Wyjątkiem jest uzasadnienie projektu „Rekomendacji w zakresie zasad i sposobów stosowania indeksu referencyjnego POLSTR (lub indeksów referencyjnych z Rodziny Indeksów Składanych POLSTR) przy zawieraniu nowych umów dla produktów w złotych bazujących na indeksie referencyjnym oferowanych przed podmioty rynku finansowego”. Wspomina ono, że indeks referencyjny POLSTR 1M Stopa Składana daje możliwość informowania o wysokości oprocentowania przed rozpoczęciem okresu odsetkowego, dzięki czemu konsument ma zapewnioną z odpowiednim wyprzedzeniem informację o wysokości należnego oprocentowania i czas na zgromadzenie należnych środków. W dokumencie brakuje jednak jakichkolwiek merytorycznych wskazówek, jak miałyby być liczone odsetki w nowych umowach. Już samo to każe postawić pytanie, czy reforma wskaźników ma faktycznie wymiar „konsumencki”. A to istotne. Może dojść do radykalnej zmiany sposobu liczenia odsetek w stosunku do obecnie stosowanej metody opartej o WIBOR.
Cena promocyjna: 125.1 zł
|Cena regularna: 139 zł
|Najniższa cena w ostatnich 30 dniach: 97.3 zł
Charakterystyka nowych wskaźników
Wskaźniki WIRON i POLSTR należą do grupy wskaźników typu risk free rate. Oznacza to, że - w przeciwieństwie do WIBOR - ich wartości wyznacza się wyłącznie na jeden termin, ponieważ oddają historyczną wartość oprocentowania wyliczanego na podstawie transakcji jednodniowych (overnight). Już tutaj widać istotną różnicę w sposobie obliczania odsetek w przypadku umowy kredytowej. O ile stosowany w kredytach WIBOR stanowi gotową stawkę terminową na umówiony okres odsetkowy (np. WIBOR 12M z konkretnego dnia wyznacza nam oprocentowanie na okres odsetkowy równy następnym dwunastu miesiącom), o tyle w przypadku WIRON i POLSTR sprawa przedstawia się zgoła inaczej. Stosowanie WIRON lub POLSTR jako odniesienia do zmiennego oprocentowania wymaga łącznie zastosowania metody składania stóp jednodniowych na podstawie skomplikowanych wzorów matematycznych oraz inkorporacji wyliczonej w ten sposób stopy składanej do umowy. Metod pozwalających na zastosowanie stóp składanych w umowach jest - w świetle publicznie dostępnej dokumentacji - aż siedem! Nie każdą z nich można zastosować w umowach z konsumentami, muszą oni bowiem znać wysokość odsetek przed rozpoczęciem okresu odsetkowego, co w praktyce ogranicza wybór „jedynie” do czterech metod.
W praktyce należy więc obliczyć stopę składaną na okres odsetkowy dla konkretnego terminu liczonego wstecz, gdzie istotne znaczenie ma wyznaczenie początkowej daty obliczeń stóp składanych. Wskaźniki WIRON i POLSTR charakteryzują się jednak zdecydowanie wyższą zmiennością od WIBOR, gdyż liczone są na podstawie jednodniowych transakcji. Każda z metod obliczania odsetek na podstawie stóp składanych daje zupełnie inną ich wartość, gdyż odmiennie określa pierwszy dzień ich składania (czyli punkt, od którego „patrzymy wstecz”). Inna zatem będzie wartość stopy składanej 1M wyznaczonej wstecz - licząc od 14 sierpnia - a inna, gdy będzie się ją obliczać od 11 sierpnia. Te rozbieżności przełożą się z kolei na ocenę spełnienia - lub też właśnie braku spełnienia - obowiązku informacyjnego przez bank i samą ocenę abuzywności oprocentowania zmiennego.
Ciężar przerzucony na zastrzeżenia umowne
Warto zapoznać się z dokumentem „Metody stosowania wskaźnika RFR oraz wybranych zasad obliczania składanych stóp procentowych” opracowanym przez KS NGR, a dostępnym na stronie internetowej Komisji Nadzoru Finansowego. Proponuje się w nim wyznaczenie odsetek w umowach konsumenckich metodą last reset. Jak czytamy w uzasadnieniu: „standardowa definicja last reset zakłada, że okres referencyjny, z którego pochodzą historyczne wartości stóp procentowych O/N jest równoważny poprzedniemu okresowi odsetkowemu. W praktyce last reset należy stosować z uwzględnieniem specyfiki danej umowy, w szczególności zapisów obejmujących konstrukcję oprocentowania lub aktualizacji wartości wskaźnika. W szczególności można wskazać przypadek, w którym okres referencyjny nie jest równoważny okresowi składanej stopy procentowej na termin predefiniowany, publikowanej przez administratora”. Problem w tym, że okres odsetkowy i termin stopy składanej za ostatni miesiąc w praktyce pokrywają się niezwykle rzadko, ponieważ następujące po sobie miesiące nie mają na ogół równej liczby dni (skrajny przypadek to np. luty i marzec). To zaś wymaga od banku dostosowania metody last reset do zastanych realiów i odniesienia się do kwestii różnic między okresem odsetkowym o okresem składania stóp przez administratora w samej umowie.
Jeśli więc wszystkie kwestie związane z obliczaniem odsetek na WIRON/POLSTR mają dopiero zostać doprecyzowane w umowie, to należy uznać, że w tym zakresie na banku ciąży dalej idący obowiązek informacyjny dotyczący wyjaśnienia konsumentowi wszystkich istotnych konsekwencji ekonomicznych wynikających z umowy. Przykładowo, może tutaj chodzić w szczególności o wpływ zastosowanej metody obliczania odsetek na interes majątkowy konsumenta. W praktyce spełnienie tego obowiązku może być zadaniem trudnym, skoro przesunięcie daty składania stóp tylko o jeden dzień da zupełnie inną wartość stosowanego wskaźnika i obliczonych odsetek na tej podstawie.
Wysokie standardy unijnego Trybunału
Brak spełnienia obowiązku informacyjnego (w tym – nieprzejrzystość przekazu) warunkuje - w przypadku klauzuli zmiennego oprocentowania stanowiącej świadczenie główne w rozumieniu art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG - przeprowadzenie sądowej kontroli nieuczciwego charakteru warunku umowy. W świetle dominującego orzecznictwa TSUE nie przesądza to jednak o abuzywności postanowienia umowy dotyczącego oprocentowania zmiennego (np. pkt 66 wyroku z 13 lipca 2023 r., C-265/22).
TSUE stwierdził ponadto, że samo stosowanie oficjalnego wskaźnika referencyjnego nie wyklucza sądowego stwierdzenia abuzywności klauzuli i nie nadaje bankowi przymiotu działania w dobrej wierze (pkt 133 wyroku z 12 grudnia 2024 r., C–300/23). Nieuczciwy charakter warunku umowy na każdym wskaźniku referencyjnym stwierdza się poprzez test porównawczy stosowanych na rynku metod obliczania odsetek z odsetkami stosowanymi w badanej umowie kredytu (pkt 65 wyroku w sprawie C-265/22). A zatem - w świetle orzecznictwa TSUE - będzie możliwe porównanie metody obliczania odsetek w umowach opartych na WIBOR (czyli na podstawie gotowej stawki stosowanej wprost na umówiony okres odsetkowy) i odsetek liczonych na podstawie skomplikowanej metody stóp składanych dopiero inkorporowanej do umowy, gdzie - w zależności od początkowej daty składania - otrzyma się zupełnie inną wartość. W przypadku sporów między bankami a konsumentami oceny tej dokona rzecz jasna sąd.
Trudno jednak z góry zakładać, że konsument - w drodze indywidualnych negocjacji - zgodziłby się na potencjalnie niezrozumiałą dla niego metodę liczenia odsetek na podstawie stóp składanych i bazującą na wskaźnikach o wyższym stopniu zmienności niż WIBOR. Konsument bowiem nie tylko nie odniesie z tego tytułu żadnych korzyści w realiach spadających stóp procentowych, ale ekonomicznie wręcz na takim kredycie będzie tracić, gdyż wskaźniki WIRON i POLSTR wolniej wpłyną na obniżkę stóp, co przełoży się na konieczność płacenia wyższej raty.
Dużo obaw co do przyszłości
Niezależnie od celów reformy wskaźników w Polsce, nie może ona prowadzić do osłabienia ochrony konsumenta w zakresie obowiązków informacyjnych banku i przesłanek stwierdzania nieuczciwego charakteru warunków umów. Z opublikowanych dotychczas materiałów, a także praktyki zawierania umów kredytu na WIRON nie wydaje się, aby konsumenci odnieśli jakiekolwiek korzyści z odejścia od WIBOR-u i stosowania POLSTR. Same zaś umowy oparte na nowych wskaźnikach - z dużą dozą prawdopodobieństwa - będą kwestionowane, tak jak ma to miejsce z tymi opartymi o wskaźnik WIBOR.
dr Kamil Szpyt, radca prawny, wykładowca Uniwersytetu Andrzeja Frycza Modrzewskiego w Krakowie
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
