Udział w postępowaniu sądowym może generować wydatki. Konieczność ponoszenia kosztów sądowych może stanowić barierę dla stron, które chciałyby brać w nim udział, ale z różnych względów nie mogą pokryć niektórych opłat. Z przepisów wynika tryb uzyskiwania zwolnienia z kosztów sądowych. Zgodnie z przepisami ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. 2020.755) sąd może zwolnić stronę z ponoszenia kosztów sądowych - w całości lub w części. Kluczowe dla oceny wniosku jest to, w jakiej sytuacji finansowej znajduje się wnioskodawca i jego rodzina. Istotne jest również i to, z jakimi wydatkami mają w sprawie mierzyć się strony: inaczej może prezentować się ocena merytoryczna wniosku w sprawie, w której koszty sądowe zamykają się w kwocie kilkuset złotych, inaczej: jeśli są znacznie wyższe.

- Instytucja zwolnienia od kosztów sądowych stanowi w istocie pomoc państwa dla osób, które ze względu na ich trudną sytuację materialną nie mogą uiścić kosztów sądowych bez wywołania uszczerbku w koniecznych kosztach utrzymania siebie i rodziny. Ubiegający się o taką pomoc powinien więc w każdym wypadku poczynić oszczędności we własnych wydatkach, do granic zabezpieczenia koniecznych kosztów utrzymania siebie i rodziny. Dopiero gdyby oszczędności te okazały się niewystarczające, może zwrócić się o pomoc państwa. Możliwość ubiegania się o zwolnienie od kosztów sądowych nie jest determinowana zachowaniem przez stronę dotychczasowego poziomu życia, a jedynie zapewnieniem koniecznych kosztów utrzymania siebie i rodziny - na podstawowym poziomie - wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z 30.06.2022 r., III CZ 155/22, LEX nr 3477892.

Czytaj: Kowalski idzie do sądu i dostaje po kieszeni>>

Wniosek o zwolnienie z kosztów sądowych

W świetle art. 102 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych zwolnienia od kosztów sądowych może się domagać osoba fizyczna, jeżeli złoży oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny lub ich poniesienie narazi ją na taki uszczerbek.

Zobacz procedurę w LEX: Zwolnienie od kosztów sądowych przez sąd >

Złożenie wniosku nie wystarczy jednak do uzyskania zwolnienia. Konieczne jest przedstawienie szczegółowej informacji o stanie majątkowym. Oświadczenie jest skrupulatnie analizowane - może się okazać, że wniosek nie zostanie uwzględniony. Bywa, że strona zostanie zobowiązana do przedstawienia rachunków, faktur VAT bądź zaświadczeń, na które powołuje się w oświadczeniu.

- Z mojego doświadczenia orzeczniczego w wydziale cywilnym wynika, że do złożonego oświadczenia na formularzu o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania uczestnicy postępowań sądowych najczęściej nie załączają żadnych dodatkowych dokumentów na potwierdzenie wskazanych w formularzu danych. Nie ma też takiego wymogu wynikającego z obowiązujących przepisów. Jeśli chodzi o rozstrzyganie co do zwolnienia od kosztów sądowych na podstawie takiego oświadczenia, do którego nie dołączono dokumentów, praktyka jest różna. Ja uważam, że jeśli takie oświadczenie jest prawidłowo wypełnione, jego treść i prawdziwość nie budzi wątpliwości zarówno w świetle danych zawartych w samym oświadczeniu, jak też informacji o stanie rodzinnym i majątkowym uczestnika postępowania, które są już zawarte w aktach sprawy, można wydać postanowienie co do zwolnienia bądź odmowy zwolnienia od kosztów procesu tylko w oparciu o jego treść - wskazuje sędzia Ewa Kurasz z Sądu Rejonowego w Bartoszycach, Zespołu ds. Prawa Cywilnego Iustitii. Sędzia Kurasz podkreśla, że organy państwa powinny działać w zaufaniu do obywateli i nie zakładać z góry tego, że dane są nieprawdziwe.

- Natomiast jeśli treść oświadczenia lub dane w nim zawarte budzą wątpliwości, żądam dodatkowych dokumentów. W zależności od sytuacji i specyfiki konkretnej sprawy mogą to być wyciągi z rachunków bankowych za pewien okres poprzedzający złożenie oświadczenia, zaświadczenia od pracodawcy, odcinki renty, odcinki opłat za media i.t.p. Istnieje też odmienna praktyka.

Zobacz linię orzeczniczą w LEX: Zwolnienie od kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym - obowiązek zaoszczędzenia na koszty >

Część sędziów i referendarzy rozstrzygających w przedmiocie zwolnienia od kosztów sądowych żąda zawsze udokumentowania danych zawartych w oświadczeniu, jeśli dokumenty takie nie zostały dołączone do wniosku. Niektórzy orzeczniczy wydają też w tym zakresie dodatkowe postanowienia o zarządzeniu dochodzenia z art. 109 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Inni traktują wezwanie uczestnika do złożenia dokumentów jako przygotowanie do wydania postanowienia i nie zarządzają dodatkowo dochodzenia - dodaje sędzia. Zwraca uwagę, że z punktu widzenia strony składającej wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych warto więc, oprócz starannego i precyzyjnego wypełnienia samego druku oświadczenia, dołączyć do niego podstawowe dokumenty dotyczące jej sytuacji majątkowej i dochodów. Umożliwi to wydanie szybkiej decyzji co do zwolnienia od kosztów sądowych i przyspieszy postępowanie.

Czytaj: Zwolnienie z kosztów sądowych możliwe, ale niełatwe do uzyskania>>

Lepiej nie "naginać" faktów bo grozi grzywna 

Dane przedstawiane przez wnioskujących muszą być zgodne z rzeczywistym stanem rzeczy. - Należy też pamiętać, że w razie świadomego podania nieprawdziwych danych w oświadczeniu majątkowym sąd cofa zwolnienie od kosztów sądowych oraz skazuje stronę na grzywnę w wysokości do tysiąca zł. Ponadto taki nieuczciwy wnioskodawca będzie zmuszony uiścić wszystkie opłaty i wydatki – wskazuje adwokat Łukasz Strzelecki prowadzący kancelarię adwokacką w Miechowie.

Zobacz linię orzeczniczą w LEX: Pojęcie niemożności poniesienia kosztów sądowych przy rozpatrywaniu wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych - z perspektywy posiadanych przez stronę składników majątkowych >

Czy strony często składają wnioski o zwolnienie z kosztów sądowych? - Na pewno najlepiej wyedukowanymi proceduralnie interesariuszami wymiaru sprawiedliwości są osoby pozbawione wolności. Niemal każde ich pismo zawiera wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, a także o ustanowienie pełnomocnika z urzędu - wskazuje sędzia Anna Begier z Zespołu ds. Prawa Cywilnego Iustitii. Strona, która nie wie o tej możliwości, może uzyskać informację w ramach pouczeń.

- Pouczenia dla stron powinny zawierać także pouczenie o możliwości ubiegania się o zwolnienie od kosztów sądowych. Niestety, dotąd nie ma urzędowych wzorów pouczeń w sprawach cywilnych - zauważa sędzia Begier. Dodaje, że informowanie stron jest więc kwestią dobrej praktyki. Na pewno powinno się wskazywać stronie na taką możliwość, gdy z pozwu wynika, że jest w trudnej sytuacji finansowej, a opłata sądowa od pozwu jest wysoka.

Zobacz linię orzeczniczą w LEX: Pojęcie niemożności poniesienia kosztów sądowych przy rozpatrywaniu wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych - z perspektywy uzyskiwanych przez stronę dochodów i wydatków >

- W sprawach rodzinnych dotyczyć to może spraw o ustalenie wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego. Przy braku kontaktu z uprawnionym do alimentów i gdy ten nie wnosi do komornika o umorzenie postępowania egzekucyjnego, pomimo że od wielu miesięcy utrzymuje już się sam, wniesienie powództwa przez zobowiązanego może być konieczne. A opłaty od takiego pozwu są wysokie, bo liczone od rocznej wartości alimentów. To najwyższe opłaty w sprawach rodzinnych, choć te sprawy są z reguły proste - opisuje sędzia Anna Begier. Dodaje, że w sprawach o alimenty, o ustalenie ojcostwa powodowie są zwolnieni od opłat, zaś w sprawach o zaprzeczenie ojcostwa opłata to 200 zł, a w sprawach dotyczących władzy rodzicielskiej i kontaktów z dzieckiem opłaty wynoszą zaledwie 100 zł, zatem wnioski o zwolnienie od kosztów sądowych zdarzają się w tych sprawach rzadko.

Czytaj w LEX: Odrzucenie ponownego wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych opartego na tych samych okolicznościach >

 

Zażalenie na postanowienie o odmowie zwolnienia z kosztów sądowych

Postanowienie sądu o odmowie zwolnienia strony z kosztów sądowych może być zaskarżone. W przypadku gdy strona nie zgadza się z odmową zwolnienia jej z kosztów sądowych, może w zażaleniu podnosić, że jej sytuacja finansowa jest trudna i nie może pokryć kosztów sądowych.

Jak wynika z przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, zażalenie takie rozpatruje inny skład sądu pierwszej instancji, który odmówił zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnął takie zwolnienie. Niekiedy sąd nie uwzględni wniosku o zwolnienie z kosztów sądowych, podobnie jak zażalenia. Co wtedy?  Adwokat Łukasz Strzelecki wskazuje, że konsekwencją odmowy zwolnienia od kosztów sądowych jest konieczność uiszczenia opłaty sądowej od pozwu, a w razie niewykonania tego obowiązku zwrot pozwu.

Zobacz wzór dokumentu: Skarga na orzeczenie referendarza sądowego (odmowa zwolnienia od kosztów sądowych) >

Czytaj też inne artykuły przygotowane przez serwis Prawo.pl z okazji Dnia Edukacji Prawnej:

 

  

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.