Zbigniew P. prowadzący działalność gospodarczą zaciąga zobowiązanie w banku. Zabezpieczeniem kredytu jest m.in. hipoteka ustanowiona na nieruchomości Grażyny P. We wrześniu 2011 roku sąd ogłasza upadłość Zbigniewa P. jako przedsiębiorcy. Postępowanie upadłościowe kończy się w 2014 roku, a niezaspokojone wierzytelności Zbigniewa P. zostają w całości umorzone. Grażyna P. pozywa bank, który udzielił kredytu Zbigniewowi P. – domaga się usunięcia niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej, a rzeczywistym stanem prawnym. Wskazuje m.in. że umorzenie długu Zbigniewa P. spowodowało wygaśnięcie hipoteki ustanowionej na jej nieruchomości. Po kilku latach sprawę rozpoznaje Sąd Najwyższy, który przyznaje jej rację.
Zobacz wzór dokumentu w LEX: Pozew o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym >
Czytaj: SN: Umorzenie wierzytelności upadłego dłużnika powoduje wygaśnięcie hipoteki na cudzej nieruchomości>>
Po stronie dłużnika
Sedno tej uchwały (która zapadła w składzie 7 sędziów Sądu Najwyższego z 4 kwietnia 2023 roku, sygn. III CZP 11/22) sprowadza się do stwierdzenia, że Sąd Najwyższy dał dłużnikowi rzeczowemu (który nie zaciągał zobowiązania kredytowego osobiście, a jedynie ustanowił na swojej nieruchomości hipotekę na zabezpieczenie kredytu innej osoby) możliwość podniesienia zarzutu wygaśnięcia wierzytelności, pomimo że zobowiązanie dłużnika osobistego zostało umorzone z uwagi na osobiste przymioty upadłego.
Zobacz procedurę w LEX: Oddłużenie upadłego >
W przypadku analizowanego stanu faktycznego, długi Zbigniewa P. zostały umorzone m.in. z uwagi na wyjątkowe i niezależne od upadłego okoliczności. Warto bowiem wskazać, że przed 1 stycznia 2016 roku (na bazie takiego stanu prawnego została wydana ww. uchwała) umorzenie zobowiązań przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną było sytuacją wyjątkową. Ponadto, wyjątkowość ta była ściśle związana tylko i wyłącznie z osobą zadłużonego.
Sąd Najwyższy w powyższej uchwale przyjął zaś, że bez względu na podstawę umorzenia zobowiązań dłużnika osobistego (kredytobiorcy), zobowiązanie dłużnika rzeczowego (osoby trzeciej) wygasa – z kolei wygaśnięcie zobowiązania kredytobiorcy musi być równoznaczne z wygaśnięciem zobowiązania osoby trzeciej. Co do zasady, zobowiązanie wygasa, gdy zostaje wykonane – ale są przepisy lex specialis, np. w prawie upadłościowym, które umożliwiają umorzenie, a tym samym wygaśnięcie zobowiązania, także w innych okolicznościach. Jednej z takich sytuacji dotyczy kazus, na kanwie którego Sąd Najwyższy wydał niniejsze orzeczenie.
Sąd Najwyższy zdaje się wnioskować – jeżeli hipoteka jako ograniczone prawo rzeczowe wygasa z chwilą odnowienia, chyba że osoba trzecia wyrazi zgodę na dalsze trwanie zabezpieczenia, to analogicznie hipoteka wygasa także w przypadku umorzenia zobowiązania w toku postępowania upadłościowego, zobowiązania przecież już nie ma. Z perspektywy dłużnika stanowisko to jest w pełni uzasadnione – bo jak niby ma istnieć hipoteka, gdy nie istnieje już wierzytelność, którą zabezpieczała?
Zobacz procedurę w LEX: Postępowanie w sprawie z powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym >
Wbrew wierzycielom
Dotychczas hipoteka była uznawana za jedno z najbardziej skutecznych zabezpieczeń spłaty długu, a co za tym idzie – najlepszą ochronę interesów wierzyciela. To właśnie hipoteka stanowiła gwarancję uzyskania zaspokojenia przez wierzyciela, w sytuacji gdy nadal istnieje mienie mogące do tego doprowadzić. W świetle ilości upadłości konsumenckich (zakłada się, że tylko w tym roku upadnie ok. 20 tys. zadłużonych konsumentów) oraz upadłości przedsiębiorców prowadzących jednoosobowe działalności gospodarcze (a jak wiemy kryzys dotyka niejedną branżę), hipoteka może już nie być aż tak atrakcyjna.
Zobacz linię orzeczniczą w LEX: Granice związania żądaniem pozwu sądu orzekającego na podstawie art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece w sprawie o usunięcie niezgodności między ujawnionym w księdze wieczystej stanem prawnym nieruchomości, a jej rzeczywistym stanem prawnym >
Wystarczy tylko przypomnieć, że obecne przepisy upadłości konsumenckiej są zdecydowanie bardziej zliberalizowane niż było to przed 2016 rokiem. Obecnie uzyskanie oddłużenia w toku postępowania upadłościowego prowadzonego wobec osób fizycznych – konsumentów i przedsiębiorców – nie jest sytuacją aż tak wyjątkową.
Czytaj w LEX: Upadłość konsumencka wg znowelizowanych przepisów prawa upadłościowego >
Sąd odmówi ustalenia planu spłaty wierzycieli tylko w wyjątkowych sytuacjach. Po pierwsze – gdy upadły doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień w sposób celowy, w szczególności przez trwonienie części składowych majątku oraz celowe nieregulowanie wymagalnych zobowiązań. Po drugie (co występuje jeszcze rzadziej) – gdy w okresie dziesięciu lat przed dniem zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości w stosunku do upadłego prowadzono postępowanie upadłościowe, w którym umorzono całość lub część jego zobowiązań. Dłużnik musi zatem tylko wykonać plan spłaty wierzycieli – spłacić określone przez sąd raty, a sąd umorzy jego zobowiązania. W świetle przedmiotowej uchwały może to zaś oznaczać, że nie tylko jego – bo także dłużnika hipotecznego.
Czytaj w LEX: Ustalenie planu spłaty w konsumenckim postępowaniu upadłościowym >
Ponadto, z perspektywy wierzyciela hipoteka miała zabezpieczać jego roszczenie bez względu na sytuację osobistą dłużnika osobistego, na tym właśnie polegał jej sens. Trudno zaś w przypadku predyspozycji do uzyskania oddłużenia w toku upadłości konsumenckiej pomijać sytuację osobistą dłużnika. Prawo upadłościowe przewiduje przecież wyjątkowe sytuacje – gdy np. wszystkie długi upadłego konsumenta zostaną umorzone bez ustalania planu spłaty wierzycieli. Wierzyciel może wówczas nie zaspokoić się w żadnym stopniu – z nieruchomości osoby trzeciej także.
Mnożą się wątpliwości
Powyższe orzeczenie Sądu Najwyższego rzutuje także bez wątpienia na wierzytelności zabezpieczone poręczeniem. Dlaczego sytuacja poręczyciela miałaby być gorsza niż dłużnika rzeczowego?
Czytaj w LEX: Odpowiedzialność dłużnika rzeczowego po wygaśnięciu hipoteki >>
Tak naprawdę, pojawia się kolejne, jeszcze dalej idące pytanie – czy orzecznictwo będzie zatem szło w kierunku jednoznacznego uznania, że utrata bytu przez dłużnika osobistego także spowoduje wygaśnięcie hipoteki zabezpieczającej wierzytelność na majątku osoby trzeciej?
Pytania i wątpliwości się mnożą – część z nich być może zostanie wyjaśniona, gdy pojawi się uzasadnienie niniejszej uchwały. Jedno jest pewne – hipoteka aż tak pewna nie jest.
Autorką opinii jest Agata Duda-Bieniek, radca prawny w RESIST Rezanko Sitek, doradca restrukturyzacyjny w RESIST Restrukturyzacje
Załóż bezpłatne konto na Moje Prawo.pl i zyskaj unikalne funkcjonalności >>>
