Autorami raportu są Helsińska Fundacja Praw Człowieka (HFPC) i kancelaria Clifford Chance.
Z badania wynika, że zdaniem ponad 93 proc. prawników, którzy wzięli udział w prowadzonych przez HFPC badaniach, polski wymiar sprawiedliwości nie wykorzystuje w odpowiednim zakresie nowych rozwiązań technologicznych. Porównywalna grupa, bo blisko 90 proc., była zdania, że zmiany wprowadzane w toku procesu legislacyjnego nie nadążają za rozwojem w sferze nowych technologii. Jednocześnie zdecydowana większość, bo aż 96 proc. ankietowanych, uznała, że wdrożenie rozwiązań opartych na technologii mogłoby usprawnić funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości.
Praktycy wskazywali, że nowe technologie mogą być w pewnym zakresie szansą dla wymiaru sprawiedliwości i odpowiedzią na problemy, z którymi od lat konfrontują się w swojej codziennej pracy. Ich zdaniem potencjał innowacyjnych i cyfrowych rozwiązań może doprowadzić w szczególności do przyspieszenia postępowań, racjonalizacji wykorzystania czasu przez skład orzekający i pracowników sądów, a także do uproszczenia rozpatrywania spraw, oszczędności kosztów (zarówno po stronie Skarbu Państwa, jak i stron postępowania, świadków oraz prawników).
Pomimo dużej wiary ankietowanych w możliwości, które daje podwyższenie poziomu cyfryzacji wymiaru sprawiedliwości, wydaje się, że widzą oni pewnie granice w tym procesie. Ponad połowa respondentów (57,4 proc.) nie zgodziła się z opinią, że sądy prowadzące w całości postępowanie online są przyszłością wymiaru sprawiedliwości.
Czytaj w LEX: Elektronizacja pism procesowych, doręczeń i posiedzeń jawnych w postępowaniu cywilnym w okresie pandemii COVID-19 >
Potrzebna dyskusja i zmiany w funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości
Wśród prawników, naukowców oraz polityków nieustannie prowadzona jest dyskusja na temat potrzeby reformowania systemów wymiaru sprawiedliwości, zarówno tych krajowych, jak i funkcjonujących w ramach struktur europejskich lub międzynarodowych. Okazuje się, że problemy takie jak długotrwałość postępowań sądowych, formalizm, biurokratyzacja są wspólne dla wielu porządków prawnych. Zdaniem autorów raportu, to sprawia, że coraz większa uwaga świata prawniczego zwrócona jest w kierunku potencjału rozwiązań opartych na nowych technologiach.
Zobacz procedurę w LEX: Udostępnienie stronie akt postępowania sądowoadministracyjnego w systemie teleinformatycznym sądu >
Pod pojęciem „cyfryzacji sądownictwa” można rozumieć wiele procesów takich jak np. wprowadzanie rozpraw zdalnych, elektronicznej komunikacji z sądem, digitalizacji akt postępowań, ale i rozwiązania dalej idące, jak np. utworzenie sądów funkcjonujących w całości online. Lektura raportu prowadzi do wniosku, że pandemia COVID–19 w znacznym stopniu przyśpieszyła implementację narzędzi umożliwiających dostęp online do sądu w wielu państwach, w tym Polsce. Wciąż jednak nasuwa się wiele pytań, w jakim dalej kierunku i tempie powinna rozwijać się cyfryzacja lub nawet dokonywać transformacja wymiaru sprawiedliwości.
Zobacz również:
W NSA hurtowe rozpoznawanie spraw, a skarżący poszkodowani >>
Sądy administracyjne orzekają niejawnie, a o terminach rozpraw nie informują >>
NSA tłumaczy zasady kierowania spraw na posiedzenia niejawne >>
Cyfryzacja wymiaru sprawiedliwości ma dwie strony
Jak twierdzą autorzy raportu, coraz szersze wykorzystywanie nowoczesnych technologii, np. do prowadzenia rozpraw zdalnych, może z jednej strony wpłynąć na dostęp do sądu pozytywnie, poprzez eliminację wielu istniejących dotychczas barier praktycznych, z drugiej jednak strony proces ten może wiązać się także z pewnymi zagrożeniami. Cyfryzacja sądownictwa powinna być więc przeprowadzana z uwzględnieniem standardów wynikających z art. 6 ust. 1 Europejskiej Karty Praw Człowieka (EKPC) oraz art. 14 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (MPPOiP). Z raportu wynika, że konieczne jest upewnienie się, że wprowadzanie do sądów nowych technologii poszerzy, a nie ograniczy dostęp jednostki do sądu. Jest to istotne szczególnie w przypadku osób „wykluczonych cyfrowo” np. z przyczyn ekonomicznych czy braku dostatecznych umiejętności w zakresie obsługi komputera.
Zobacz linię orzeczniczą w LEX: Adres elektroniczny profesjonalnego pełnomocnika >
Autorzy raportu twierdzą, że należy rozważyć, w jakich kategoriach spraw dalej posunięta cyfryzacja (np. rozprawy zdalne, powołanie sądów procedujących całkowicie online) byłaby wykluczona. Zwracają też uwagę, że z dotychczasowego orzecznictwa ETPC wynika, że ostrożnie należałoby podchodzić np. do przeprowadzania rozpraw zdalnych w sprawach karnych czy posiedzeń dotyczących form pozbawienia wolności, które mogą być orzekane w ramach innych rodzajów postępowań. Z drugiej strony, szersza cyfryzacja mogłaby być dopuszczalna w drobnych sprawach cywilnych czy sądowo-administracyjnych.
Czytaj w LEX: Pandemia COVID-19 a dostęp do prawa. Polska na tle wyników badania międzynarodowego >
Prawo publicznej obrony musi być priorytetem
Zdalne procedowanie z wykorzystaniem środków porozumiewania się na odległość musi respektować prawo „publicznej rozprawy” gwarantowane w art. 6 ust. 1 EKPC. Choć, jak podkreślają autorzy raportu, nie ma ono charakteru absolutnego. Dopuszczalne są bowiem pewne odstępstwa. Niezasadna byłaby jednak całkowita rezygnacja z jawności w przypadku rozpraw zdalnych. Jawność można zapewnić np. poprzez przesłanie zainteresowanym osobom linka do transmisji z rozprawy lub poprzez umożliwienie publiczności obserwacji transmisji ze specjalnie wyznaczonego pomieszczenia w budynku sądu.
Czytaj w LEX: Rozprawy zdalne w postępowaniu cywilnym >
Zjawisko wykluczenia cyfrowego dużym problemem
Przeprowadzając pogłębioną digitalizację tej sfery życia publicznego rządy poszczególnych państw, jak również struktury ponadnarodowe, nie mogą zapominać o tzw. zjawisku wykluczenia cyfrowego. Jednym z rankingów pozwalających ocenić poziom cyfryzacji w skali kraju jest ranking DESI. Jest to indeks gospodarki cyfrowej i społeczeństwa cyfrowego, który publikowany jest przez Komisję Europejską i pozwala ocenić zmiany w państwach członkowskich UE w zakresie konkurencyjności cyfrowej. Najlepiej wypada tu Finlandia oraz kraje skandynawskie, najgorzej sytuacja prezentuje się natomiast w Rumunii, Grecji i Bułgarii. Polska zajmuje w rankingu DESI 23. miejsce spośród 28 państw UE (uwzględniając jeszcze Wielką Brytanię). Słabiej ocenione zostały wyłącznie Cypr, Włochy, Rumunia, Grecja i Bułgaria. Najgorzej Polacy wypadli w kategorii kompetencji cyfrowych.
Zobacz w LEX: System doręczeń w postępowaniach sądowych z uwzględnieniem e-doręczeń - nagranie ze szkolenia >
Poziom cyfryzacji sądów niezbyt wysoki
Okazuje się, że w większości z badanych państw proces cyfryzacji sądownictwa jest stosunkowo mało zaawansowany. W żadnym nie funkcjonują sądy w pełni online. Narzędzia oparte na sztucznej inteligencji, choć pojawiają się w praktyce wymiaru sprawiedliwości większości badanych państw, znajdują się jeszcze zazwyczaj na etapie testów oraz programów pilotażowych – jak np. program pomagającym holenderskim sędziom w sprawach dotyczących wykroczeń drogowych w sądzie okręgowym w Oost-Brabant czy programy wykorzystywane do oszacowywania ryzyka popełnienia przestępstwa testowane przez organy ścigania m.in. w Hiszpanii oraz Anglii i Walii.
Pandemia COVID-19 wymusiła na państwach, co prawda, wprowadzenie szerszych możliwości korzystania przez władzę sądowniczą z nowych technologii, zwłaszcza w celu rozpatrywania spraw na zdalnych posiedzeniach i rozprawach. W zdecydowanej większości badanych państw istnieje możliwość prowadzenia e-rozpraw za pośrednictwem technologii porozumiewania się na odległość. Nie doszło jednak jeszcze do wydania przełomowych rozstrzygnięć sądowych odnoszących się stricte do wymogów rzetelności postępowań prowadzonych w trybie zdalnym.
Zobacz procedurę w LEX: Rozpoznawanie spraw w postępowaniach cywilnych w okresie stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii ogłoszonego w związku z COVID-19 >
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
