Jak poinformowało Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, 16 listopada 2022 r., podczas spotkania rozmawiano na temat ageizmu i sytuacji osób 50-letnich i starszych na rynku pracy. Przedstawione zostały dane z badań dotyczących dyskryminacji osób starszych w tym obszarze oraz przedstawiono działania mające zapobiegać temu zjawisku. Omówiono też stan prac nad konwencją o prawach osób starszych oraz zaprezentowany został raport RPO na temat sytuacji osób starszych w czasie pandemii i poruszono temat opieki nieformalnej nad seniorami z objawami demencji.
Czytaj również: Rząd chce podnieść efektywny wiek emerytalny bez podnoszenia ustawowego, ale nie mówi jak>>
Dyskryminacja osób 50+ na rynku pracy ze względu na wiek w świetle badań PIE
Ageizm, czyli dyskryminacja ze względu na wiek, to zjawisko polegające na wykorzystywaniu wieku jako podstawy do niesprawiedliwego, nierównego kategoryzowania ludzi, w sposób który prowadzi do ich odmiennego traktowania.
Ageizm na rynku pracy w odniesieniu do osób dojrzałych i starszych przejawia się przede wszystkim w:
- pomijaniu w procesie rekrutacji do pracy ofert od osób dojrzałych i starszych,
- traktowaniu osób dojrzałych i starszych jako pierwszych do zwolnienia z pracy,
- pomijaniu dojrzałych i starszych pracowników przy awansach, premiach, możliwościach rozwoju zawodowego,
- niedostosowaniu czasu i warunków pracy do potrzeb i możliwości dojrzałych i starszych pracowników,
- mobbingu ze strony pracodawców i młodszych pracowników,
- automatycznym zwalnianiu pracowników wraz z osiągnięciem przez nich wieku emerytalnego.
Temat dyskryminacji na rynku pracy ze względu na wiek pojawił się już w 2007 r. w badaniu przeprowadzonym przez Akademię Rozwoju Filantropii w Polsce, gdzie aż 63 proc. bezrobotnych w wieku 50+ stwierdziło, że główną przeszkodą w znalezieniu przez nich pracy jest wiek, przy jednoczesnej deklaracji pracodawców (61 proc.), że wiek przy zatrudnieniu nie ma dla nich znaczenia, a 66 proc. pracodawców deklarowało chęć zatrudnienia starszych pracowników. Głównym powodem dyskryminacji z względu na wiek był szeroko rozpowszechniony stereotyp, że pracownicy 50+ to osoby mające problemy zdrowotne, niskie kwalifikacje zawodowe, brak znajomości języków obcych i nowych technologii, a także wysokie oczekiwania płacowe. Więcej informacji wraz z wynikami badań można znaleźć w publikacji „Rynek pracy a osoby bezrobotne 50+. Bariery i szanse”.
W 2011 r. w Kancelarii Prezydenta RP odbyła się konferencja „Praca dla osób starszych”, podczas której przedstawiono bardzo optymistyczne wyniki badań. Wynikało z nich, że aż 69 proc. ankietowanych dorosłych Polek i Polaków uważało, że pracownicy w wieku powyżej 50. lat są co najmniej tak samo wydajni jak pracownicy młodsi, a 79 proc. ankietowanych uważało, że pracownicy w wieku powyżej 50. lat mają co najmniej takie same kompetencje, jak pracownicy w wieku do 35. lat.
W okresie od 2007 r. do 2015 r. podejmowano bardzo dużo działań aktywizujących zawodowo osoby 50+ oraz upowszechniających zarządzanie wiekiem wśród pracodawców. Dzięki wielkiemu zaangażowaniu w prace na rzecz seniorów, została przyjęta ustawa o osobach starszych.
Po roku 2016 sytuacja się zmieniła. Nie było już zainteresowania rozwojem aktywności zawodowej osób 50+.
Na jesieni 2021 r. Polski Instytut Ekonomiczny przeprowadził eksperyment badawczy, który ma duże znaczenie dla przywołania tematu zatrudnienia osób dojrzałych i starszych w Polsce. Eksperyment polegał na wysłaniu 1200 CV fikcyjnych osób (kobiet i mężczyzn) w wieku 28 i 52 lat jako odpowiedzi na rzeczywiste ogłoszenia o pracę. Badanie pokazało, że ponad 2 razy więcej zaproszeń do drugiego etapu rekrutacji otrzymywały osoby 28-letnie niż 52-latkowie, przy wyrównanych kwalifikacjach i umiejętnościach. Różnice dotyczyły zarówno kobiet jak i mężczyzn, chociaż panowie byli troszkę częściej zapraszani na rozmowę kwalifikacyjną. Należy stwierdzić, że w najgorszej sytuacji na rynku pracy są kobiety po 50 roku życia. Wynika to też z powszechnie panującego stereotypu, że osoby starsze powinny ustąpić miejsca młodym pracownikom, a kobiety dodatkowo zamiast pracować zawodowo, powinny zająć się wnukami i/lub podjąć się opieki nad rodzicami i innymi krewnymi potrzebującymi wsparcia.
Obok utrwalonych stereotypów są inne czynniki mające wpływ na stan dyskryminacji na rynku pracy. Między innymi należy do nich świadomość prawna w zakresie równego traktowania, co wyszło w prowadzonych przez Rzecznika Praw Obywatelskich badaniach. Przykładem są odpowiedzi na pytanie „czy zwolnienie pracownika wyłącznie ze względu na osiągnięcie wieku emerytalnego jest przejawem dyskryminacji”. W roku 2021 tylko 55 proc. respondentów uznało takie działanie za dyskryminację, aż 23 proc. oceniło, że to raczej nie jest dyskryminacja, a aż 15 proc. badanych odpowiedziało, że to nie jest dyskryminacja. Być może dlatego do Rzecznika Praw Obywatelskich nie wpływają skargi na dyskryminację ze względu na wiek w miejscu pracy.
W badaniach PolSenior2 osobom, które już osiągnęły wiek emerytalny tzn. w przedziale 65–75 lat, zadano m.in. pytanie „czy w momencie przechodzenia na emeryturę byli jeszcze gotowi kontynuować pracę? Okazało się, że od 42 do 45 proc. pytanych było gotowych pozostać na rynku pracy. Następnie zapytano o to, jakie warunki powinny być spełnione, żeby mogli pozostać na rynku pracy? I tu respondenci wymieniali: podniesienie wynagrodzenia, możliwość łączenia pracy z innymi obowiązkami, elastyczne przejście na emeryturę poprzez stopniowe zmniejszanie liczby godzin, a przede wszystkim potrzebę zmiany stosunku pracodawcy oraz współpracowników do osób starszych.
Badania Europejskiej Fundacji Poprawy Warunków Życia i Pracy w Dublinie EUROFOUND pokazują m.in. brak dostosowania warunków pracy do starzejącego się rynku pracy, a niektóre elementy mają wyraźnie charakter dyskryminacji. Zwracają uwagę na fakt, że wymóg intensywności pracy, dyspozycyjności pozostaje taki sam, mimo zmieniającej się struktury wiekowej.
Kolejnym wymienianym czynnikiem mającym wpływ na niezatrudnianie osób 50+ jest okres ochronny przed emeryturą, który kobiety osiągają w 56 roku życia, a mężczyźni w 61 r. życia.
Z przeprowadzonej analizy debaty publicznej dotyczącej wieku emerytalnego wyraźnie wybrzmiało przekonanie, że „na starość pracuje się za karę”. Może to wynikać z głęboko osadzonej kultury organizacyjnej w polskich przedsiębiorstwach, gdzie przeważają elementy kultury pańszczyźnianej. Od osoby zatrudnionej wymaga się przede wszystkim wydajności, a gdy ona spada, taką osobę się zwalnia.
Część pracodawców uważała, że skoro pracownik osiągnął wiek emerytalny, to musi przejść na emeryturę. Na szczęście wątpliwości w tej kwestii rozwiał Sąd Najwyższy.
Projekt ustawy o aktywności zawodowej bez rozwiązań dla osób starszych
W projekcie ustawy o aktywności zawodowej, nad którą obecnie pracuje rząd, nie ma żadnych rozwiązań, które byłyby kierowane do osób starszych. Rozwiązanie sprzyjające aktywności zawodowej osób starszych pojawiło się natomiast w ustawie o ekonomii społecznej, która weszła w życie 30 października. Uznaje się w niej osoby 60+ za grupę zagrożoną wykluczeniem społecznym. W związku z tym podmioty ekonomii społecznej, które zatrudnią takie osoby będą mogły korzystać z różnych uprawnień. To może być pewna szansa dla osób starszych, o ile ekonomia społeczna będzie się rozwijać.
Podsumowując temat dyskryminacji osób 50+ na rynku pracy ze względu na wiek należy:
- uświadomić znaczenie tego problemu pracodawcom, pracownikom i politykom;
- podjąć rozmowy o wydłużeniu wieku emerytalnego, szczególnie w kontekście opublikowanych przez ZUS danych o emeryturach. Niecały 1% nowych emerytur nie przekracza 400 zł, a 4% emerytur nie przekracza 1000 zł. ZUS bardzo wyraźnie podkreśla, że grupa ta będzie szybko rosła;
- stale monitorować sytuację osób dojrzałych i starszych na rynku pracy.
Temat ageizmu na rynku pracy będzie kontynuowany w pracach Komisji w 2023 r.
Sprawdź również książkę: Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych - Nr 1/2022 >>
Stan debaty o konwencji o prawach osób starszych
Ostatni rok w pracach nad konwencją o prawach osób starszych był szczególny. We wrześniu 2021 r. na forum Rady Praw Człowieka ONZ została uchwalona pierwsza merytoryczna rezolucja dotycząca praw osób starszych. W ramach tej rezolucji Rada Praw Człowieka ONZ poprosiła Biuro Wysokiej Komisarz do spraw Praw Człowieka o opracowanie raportu nt. luk w prawie międzynarodowym dotyczącym praw człowieka. Oprócz tego w tej rezolucji zostało wprowadzone pojęcie ageizmu i jego definicja.
Na kolejnej sesji Rady Praw Człowieka ONZ w marcu br. raport ten został zaprezentowany, już jako oficjalny dokument omawiający luki w prawie międzynarodowym dotyczące praw człowieka. Dodatkowo w kwietniu tego roku Argentyna zaproponowała, aby powstała, w ramach regionów ONZ, grupa robocza, która przygotuje projekt decyzji do dyskusji i przyjęcia na kolejnej sesji grupy roboczej ONZ do spraw starzenia się w kwietniu 2023 r. Na mocy tej decyzji powstałaby mała grupa robocza złożona z ekspertów, której zadaniem byłoby przygotowanie oficjalnego dokumentu dla grupy roboczej ONZ do spraw starzenia się, złożonej ze wszystkich państw członkowskich ONZ. Dokument ten dotyczyłby luk w prawie międzynarodowym dotyczących praw człowieka w odniesieniu do osób starszych.
W sierpniu 2022 r. Biuro Wysokiego Komisarza ds. Człowieka zorganizowało w Genewie spotkanie wszystkich interesariuszy, którzy zajmują się prawami osób starszych. To, co zostało tam powiedziane będzie uwzględnione w oficjalnym raporcie, który zostanie przedstawiony ponownie Radzie Praw Człowieka ONZ. Raport powinien zostać przedstawiony na kolejnej sesji Rady Praw Człowieka ONZ w Genewie w marcu 2023 r.
Obecnie zarówno krajowe instytucje praw człowieka, jak i organizacje pozarządowe starają się przekonać swoje rządy do poparcia decyzji o powstaniu małej grupy roboczej do opracowania luk w prawie międzynarodowym dot. praw osób starszych, która zostanie zaprezentowana w kwietniu 2023 r. w Nowym Jorku. Na bazie tych luk w prawie międzynarodowym będzie można przygotować konwencję o prawach osób starszych.
Aby do tego doszło potrzebne jest poparcie także polskiego rządu.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
