26 kwietnia 2023 r. weszła w życie nowelizacja Kodeksu pracy (Dz.U. z 2023 r., poz. 641, dalej: K.p.), która wdrożyła dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1152 z 20 czerwca 2019 r. w sprawie przejrzystych i przewidywalnych warunków pracy w Unii Europejskiej oraz dyrektywę 2019/1158 z 20 czerwca 2019 r. w sprawie równowagi między życiem zawodowym a prywatnym rodziców i opiekunów oraz uchylającej dyrektywę Rady 2010/18/UE. Jednocześnie, niejako przy okazji, Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej zmieniło w kilku przepisach polskiej ustawy pojęcia, jakimi dotąd się ona posługiwała. Resort nie wyjaśnił jednak ani sensu, ani celu tych zmian.
Kto należy do tych uprawnionych
- Pracodawcy i działy personalne zadają dużo pytań dotyczących uprawnień pracowników wychowujących dzieci w wieku do lat 8 - mówi serwisowi Prawo.pl dr Iwona Jaroszewska-Ignatowska, radca prawny, partner w kancelarii Raczkowski. Jak twierdzi, pytania dotyczą nie tylko tego, z jakich uprawnień ci pracownicy mogą korzystać, ale często tego, kto konkretnie do tych uprawnionych pracowników należy. - Pytania są istotne dla organizacji pracy, bo z niektórych uprawnień, np. elastycznej organizacji pracy, mogą korzystać oboje pracownicy wychowujący dziecko. A zatem zarówno mama, jak i tata może np. zawnioskować o pracę zdalną w pełnym wymiarze czy o skrócony tydzień pracy.
Czytaj w LEX: Work life balance - uprawnienia pracowników związane z rodzicielstwem >
Trzeba zatem mieć na uwadze skalę uprawnionych – podkreśla dr Iwona Jaroszewska-Ignatowska. I dodaje: - Często pytania nie dotyczą rodziców biologicznych czy adopcyjnych, bo tutaj sytuacja jest oczywista, ale pracowników, którzy są tzw. rodzicami społecznymi, czyli wychowują nie swoje biologicznie dziecko lub dziecko przez nich niezaadoptowane.
Czytaj również: Nowe przywileje rodzicielskie – firmy przygotowują się na problemy>>
Pracownik wychowujący dziecko zamiast opiekującego się dzieckiem
Wśród przepisów, które resort rodziny zmienił w ostatniej nowelizacji, jest art. 178 par. 2 K.p., w którym ministerstwo nie tylko wydłużyło wiek dziecka, do ukończenia którego rodzica nie wolno bez jego zgody zatrudniać w godzinach nadliczbowych, w porze nocnej, w systemie przerywanego czasu pracy oraz delegować poza stałe miejsce pracy (z 4 do 8 lat), ale i zastąpiło pojęcie pracownika opiekującego się dzieckiem na pracownika wychowującego dziecko.
Czytaj w LEX: Uprawnienia pracowników - rodziców dzieci do lat 8 >
- Proponuje się zmianę w par. 2 w art. 178 Kodeksu pracy polegającą na tym, że wyrazy „opiekującego się dzieckiem” zastępuje się wyrazami „wychowującego dziecko” oraz wyrazy „4. roku życia” zastępuje się wyrazami „8. roku życia”. W obecnym stanie prawnym pracownika opiekującego się dzieckiem do ukończenia przez nie 4. roku życia nie wolno bez jego zgody zatrudniać w godzinach nadliczbowych, w porze nocnej, w systemie przerywanego czasu pracy, jak również delegować poza stałe miejsce pracy. Proponowana zmiana ma na celu wydłużenie wieku dziecka z 4. do 8. roku życia i tym samym wydłużenie okresu, w którym pracownikowi nie będzie można bez jego zgody polecać w godzinach nadliczbowych, w porze nocnej, w systemie przerywanego czasu pracy, jak również delegować poza stałe miejsce pracy. W obowiązującym stanie prawnym wiek dziecka został już tak określony w przypadku korzystania z takiego uprawnienia np. przez członków korpusu służby cywilnej. Ponadto zmiana ma na celu dostosowanie tego przepisu do sformułowań występujących w art. 188 par. 1 Kodeksu pracy. Proponowane zmiany są zgodne z art. 1 dyrektywy 2019/1158 i mają na celu ułatwienie pracownikom godzenia życia zawodowego i rodzinnego – napisało MRiPS będące autorem projektu w uzasadnieniu do projektu, który rząd przekazał do Sejmu (druk sejmowy nr 2932).
Co warto podkreślić, art. 188 K.p. dotyczący dni wolnych na opiekę nad dzieckiem (w wymiarze 16 godzin albo dwóch dni) również posługuje się określeniem pracownika wychowującego dziecko, w tym przypadku mowa jest przynajmniej o jednym dziecku.
Zobacz nagranie szkolenia w LEX: Urlopy rodzicielskie i inne zwolnienia od pracy >
Także w nowym, dodawanym art. 188(1) K.p., mówiącym o elastycznej organizacji pracy, ustawodawca posłużył się pojęciem pracownika wychowującego dziecko do ukończenia przez nie 8. roku życia. – Przesłanką ubiegania się o elastyczną organizację pracy jest jedynie wiek dziecka, zgodnie z art. 9 ust. 1 dyrektywy 2019/1158, dlatego w projektowanym par. 1 tego artykułu nie ma przyczyny konieczności skorzystania z elastycznej organizacji pracy. Przyczyna ta będzie natomiast podawana we wniosku o elastyczną organizację pracy, zgodnie z projektowanym par. 2 tego artykułu, ze względu na to, że jak wynika z projektowanego art. 9 ust. 2 dyrektywy 2019/1158, pracodawcy odpowiadają na wnioski pracowników uwzględniając potrzeby zarówno pracodawcy, jak i pracownika – napisał resort w uzasadnieniu do projektu. Odpowiednie regulacje w zakresie prawa do elastycznej organizacji pracy wprowadzone zostały też do pragmatyk zawodowych regulujących status prawny określonej grupy zawodowej.
A jaki jest skutek zamiany pojęć w Kodeksie pracy?
Co się liczy: stan faktyczny czy prawny?
Zgodnie z internetowym Słownikiem Języka Polskiego PWN, wychowywać oznacza zapewnić dziecku opiekę i doprowadzić je do samodzielności. Natomiast opiekować się znaczy dbać o kogoś, o coś, sprawować opiekę nad kimś, nad czymś.
- Przy wykładni prawa funkcjonuje koncepcja domniemania racjonalności ustawodawcy. Jeżeli zatem ustawodawca zmienia pojęcie pracownika „opiekującego się” na pracownika „wychowującego” dziecko to znaczy, że chce to pojęcie, którym posługuje się Kodeks pracy, rozszerzyć. Wychowywanie oznacza bowiem stan faktyczny, a osoba wychowująca niekoniecznie musi być opiekunem prawnym dziecka – mówi serwisowi Prawo.pl Joanna Hetman-Krajewska, adwokat, radca prawny z Kancelarii Prawniczej PATRIMONIUM. I przypomina, że pojęcie „opiekowanie się” nawiązuje do instytucji opieki znanej z Kodeksu cywilnego oraz Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Zobacz procedurę w LEX: Zasady udzielania urlopu opiekuńczego >
- Nasz ustawodawca nie był do końca konsekwentny w zmianach, które wprowadził. Bo z jednej strony dążył do ujednolicenia pojęć, którymi ustawa się posługuje, a z drugiej strony np. przy urlopie ojcowskim wprowadził zmianę idącą w odwrotnym kierunku, przechodząc z ojca wychowującego na pracownika – ojca, który wnioskuje o urlop w celu sprawowania opieki nad dzieckiem. Można więc powiedzieć, że ustawodawca jest niekonsekwentny i żongluje pojęciami – mówi z kolei dr Paula Nowak, radca prawny z Kancelarii Sobczyk i Współpracownicy.
Zdaniem dr Nowak, żadna z przesłanek, którymi posługuje się znowelizowany Kodeks pracy nie wymaga sprawowania władzy rodzicielskiej. – W moim przekonaniu liczy się stan faktyczny, czyli stałe wychowanie dziecka, a nie istnienie formalnej więzi prawnej. Oznacza to, że na przykład o elastyczną organizację pracy wnioskować mogą nie tylko rodzice biologiczni dziecka, ale również osoby żyjące w rodzinach patchworkowych, czyli małżonkowie czy partnerzy biologicznego rodzica, wspólnie z nim wychowujący dziecko, a także osoby z rodzin LGBT. Również osoby sprawujące opiekę naprzemienną nad dzieckiem, ponieważ stale, choć na zmianę z drugim rodzicem, wychowują one dziecko – podkreśla dr Paula Nowak. I dodaje: - Zwłaszcza, że we wniosku należy podać przyczynę konieczności korzystania z elastycznej organizacji pracy, gdzie można wskazać na faktyczne okoliczności związane z wychowywaniem dziecka.
Czytaj w LEX: Wniosek o zmianę rodzaju umowy o pracę lub o bardziej przewidywalne i bezpieczne warunki pracy - nowe uprawnienie pracownika >
Dr Nowak przyznaje, że to po stronie pracodawcy leży ocena takiego wniosku. – Myślę, że pracownicy, którym przysługuje formalna władza rodzicielska, ale faktycznie z różnych względów nie wychowują oni dziecka, nie mają prawa do korzystania z elastycznej organizacji pracy z tego tytułu. Przesłanka wychowywania dziecka przez pracownika powinna być jednak rozumiana szeroko, bo jest to zgodne z duchem dyrektywy work-life balance, której celem jest pomoc pracownikom wychowującym dzieci w pogodzeniu życia rodzinnego z zawodowym – zaznacza dr Paula Nowak.
Czytaj w LEX: Elastyczna organizacja pracy w związku z rodzicielstwem >
Zmiana ważna dla "tęczowych rodzin"
Podobnego zdania jest Annamaria Linczowska, koordynatorka ds. rzecznictwa i działań prawnych Kampanii Przeciw Homofobii. - W przepisach Kodeksu pracy, ustawy nowelizującej oraz w tzw. dyrektywie work life balance nie ma definicji legalnej pojęcia „pracownik wychowujący dziecko”. Przyjąć jednak można, że jest to pojęcie szersze niż używane czasami w przepisach pojęcie „rodzic”. W ocenie KPH nie ma zatem przeszkód, żeby interpretować określenie “pracownik wychowujący dziecko” możliwie szeroko, włączając osoby faktycznie sprawujące opiekę nad dzieckiem. W przypadku tęczowych rodzin, do takich osób zaliczają się matki i ojcowie społeczni, nawet jeśli nie są wpisani jako rodzice w dokumentach dziecka. Z zaciekawieniem będziemy obserwować praktykę stosowania prawa i interpretację tego pojęcia przez sądy w kontekście tęczowych rodzin i zasady równego traktowania – przekazała nam Annamaria Linczowska. I dodała: - Na marginesie chciałabym zaznaczyć, że gdyby państwo polskie zapewniało solidną i kompleksową ochronę prawną tęczowych rodzin, nie musielibyśmy szukać jej w interpretacji przepisów z rozmaitych gałęzi prawa.
Sprawdź w LEX: W jakiej relacji pozostają przepisy dotyczące uprzywilejowanej roli rodziców dzieci do lat 4 i 8 w zakresie pracy zdalnej? >
Szersze znaczenie, bo tego wymagała Unia
Dr hab. Małgorzata Kurzynoga, prof. UŁ, radca prawny, of counsel w kancelarii Baran Książek Bigaj uważa, że zwrot „pracownik wychowujący dziecko” należy rozumieć szeroko. - Określeniem tym posłużył się już ustawodawca w przepisach o pracy zdalnej, które weszły w życie 7 kwietnia br., w kontekście osób uprawnionych do złożenia „wiążącego wniosku o prace zdalną”. Ustawodawca słusznie wskazał także „pracownika wychowującego dziecko” jako uprawnionego do złożenia wniosku o elastyczną organizację pracy w art. 188(1) k.p., do której zalicza się także pracę zdalną – podkreśla prof. Małgorzata Kurzynoga.
Sprawdź w LEX: Czy wniosek o obniżenie wymiaru czasu pracy w ramach elastycznej organizacji pracy pociąga za sobą obniżenie wynagrodzenia? >
Według niej, należy pamiętać, że brzmienie tego przepisu jest efektem wdrożenia do prawa polskiego tzw. dyrektywy work-life balance nr 2019/1158. - Artykuł 9 ust. 1 dyrektywy stanowi, że „państwa członkowskie wprowadzają niezbędne środki w celu zapewnienia, aby pracownicy posiadający dzieci do określonego wieku – co najmniej do ośmiu lat – oraz opiekunowie mieli prawo do występowania z wnioskiem o elastyczną organizację pracy w celu sprawowania opieki”. Uprawnienie do elastycznej organizacji w założeniu prawodawcy unijnego ma więc przysługiwać rodzicom. Podmiotem uprawnionym ma być także opiekun. Kim jest opiekun wyjaśnia nam art. 3 ust. 1 lit. d. dyrektywy 2019/1158, zgodnie z którym „opiekun oznacza pracownika zapewniającego osobistą opiekę lub wsparcie krewnemu lub osobie zamieszkującej z pracownikiem w tym samym gospodarstwie domowym, którzy wymagają znacznej opieki lub znacznego wsparcia z poważnych względów medycznych, określonych przez poszczególne państwa członkowskie”. Stąd też wynika, że w intencji prawodawcy unijnego uprawnionym do elastycznej organizacji pracy powinien być rodzic dziecka (niezależnie od stanu zdrowia dziecka) oraz opiekun, przy czym opiekun wówczas, gdy krewny/osoba zamieszkująca we wspólnym gospodarstwie z opiekunem wymaga opieki/wsparcia z poważnych względów medycznych. Prawo unijne określa rzecz jasna minimalne standardy a prawo krajowe może określić rozwiązania bardziej korzystne dla pracownika – podkreśla prof. Kurzynoga.
Sprawdź w LEX: Czy wniosek pracownika o elastyczną organizację pracy chroni go przed zwolnieniem aż do ukończenia przez dziecko 8 lat? >
Jak twierdzi, wydaje się, że tak stało się właśnie w tym przypadku, ponieważ polski ustawodawca nieco szerzej określił zakres podmiotowy uprawnionych do elastycznej organizacji pracy wskazując, że jest nim pracownik wychowujący dziecko. Nie ma przy tym znaczenia, czy dziecko wymaga ze strony opiekuna wsparcia ze względów medycznych. - W rezultacie, zwrot „pracownik wychowujący dziecko” w prawie polskim należy rozumieć szeroko, tj. jako pracownika, który wychowuje nie tylko formalnie, ale także faktycznie dziecko partnera/partnerki – podkreśla prof. Małgorzata Kurzynoga.
Czytaj w LEX: Zmiany w świadectwie pracy od 23 maja 2023 r. >
Także w opinii dr Iwony Jaroszewskiej-Ignatowskiej ten przepis należy rozumieć szeroko i tak też radzi pracodawcom. - Uważam, że należy przyjąć, iż „pracownik wychowujący dziecko” to każdy pracownik, który faktycznie je wychowuje. Nie ma znaczenia, czy jest to jego dziecko biologiczne, adopcyjne, czy dziecko partnera, partnerki, wychowywane w ramach rodziny patchworkowej lub rodzin LGBT – podkreśla.
Czytaj w LEX: Przewodnik po zmianach w prawie pracy 2023 >
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
