Sąd Najwyższy w składzie trzech sędziów rozpatrując skargę kasacyjną spółki R. SA w Łomży przeciwko U. SA w Bielsku Podlaskim powziął wątpliwość czy dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy z powodu niewykonania lub opóźnienia przez jedną z jej stron zobowiązania o charakterze pieniężnym.
W tej sprawie strony były związane umową o wykonanie robót budowlano-montażowych. Umowa określała m.in. zasady współpracy stron w zakresie wykonania instalacji sanitarnych, c.o., wentylacji, itp.
Kary umowne dotyczyły wykonawcy
Strony w umowie przewidziały terminy płatności wynagrodzenia, a także kary umowne obciążające wykonawcę w razie zwłoki m.in. w wykonaniu prac, w usunięciu wad oraz karę umowną płatną przez zamawiającego w razie odstąpienia przez wykonawcę od umowy z przyczyn, za które odpowiedzialność ponosi zamawiający.
Czytaj: SN: Żądanie obniżenia kary umownej może być zgłoszone na różne sposoby>>
Karę tę strony w umowie ustaliły na 10 proc. wartości danego zakresu umowy i przewidziały, że wykonawca może od umowy odstąpić, jeżeli zamawiający opóźnia się z płatnościami za faktury co najmniej 14 dni i mimo wezwania nie płaci.
Sąd I instancji oddala powództwo
Sąd Okręgowy ocenił, że strony, określiły płatność wynagrodzenia w terminie ściśle określonym. Ponieważ pozwana nie regulowała kolejnych części należnego za wykonane prace wynagrodzenia, powód złożył skuteczne oświadczenie o odstąpieniu od umowy.
Sąd Okręgowy uznał również, że wobec wykonania i odebrania znacznego zakresu prac i ostatecznie również ich rozliczenia, odstąpienie od umowy wywarło skutki tylko w odniesieniu tego zakresu umowy, który pozostał niewykonany. Zwrócił jednak uwagę, że jedyną przyczyną, dla której powód złożył oświadczenie o odstąpieniu od umowy było opóźnienie w zapłacie wynagrodzenia, a więc w spełnieniu świadczenia pieniężnego.
Sąd I instancji oddalił powództwo co do 159 tys. zł kary umownej.
Dwa nurty orzeczeń
Sąd apelacyjny rozpoznając apelację powoda powziął wątpliwość sformułowaną w przedstawionym Sądowi Najwyższemu zagadnieniu prawnym. Dlatego, że w orzecznictwie ukształtowały się dwa różne poglądy dotyczące zastrzegania kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy:
- według pierwszej linii, jeżeli wykonanie prawa odstąpienia wynikało z niewykonania lub nienależytego wykonania przez dłużnika obowiązku niepieniężnego wówczas, wobec treści art. 483 k.c. należy odmówić skuteczności klauzulom umownym zobowiązującym dłużnika do zapłaty kary,
- według drugiej linii, charakter pierwotnego zobowiązania nie ma znaczenia. A zatem zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy jest dopuszczalne bez względu na pieniężny lub niepieniężny charakter zobowiązań stron.
W ustnym uzasadnieniu uchwały sędzia sprawozdawca Krzysztof Pietrzykowski wyjaśniał, że druga koncepcja jest nie do przyjęcia.
- Źródłem nieporozumień, które powstały na tle interpretacji, gdy dochodzi do odstąpienia od umowy, w związku z niewykonaniem świadczenia pieniężnego jest uzasadnienie uchwały siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 6 listopada 2003 r., sygnatura III CZP 61/03 - powiedział sędzia sprawozdawca.
W uzasadnieniu tamtej uchwały zostało stwierdzone, że "niedopuszczalne jest zastrzeganie kary umownej w zakresie zobowiązań pieniężnych sensu stricto jak i zobowiązań pieniężnych w szerokim znaczeniu. Naruszenie reguły z art. 483 par. 1 kc i objęcie karą umowną niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania pieniężnego nie powoduje nieważności zastrzeżenia kary umownej (art 58 kc).
- Nie podzielamy takiego poglądu, że zamieszczenie takiego postanowienia nie powoduje jego nieważności ze względu na sprzeczność z ustawą - zaznaczył sędzia Pietrzykowski. - Dlatego, że art. 483 kc to przepis bezwzględnie obowiązujący i nie przewiduje innych konsekwencji. Tego rodzaju postanowienie jest bezwzględnie nieważne i w związku z tym odpada podstawa konstrukcji drugiego z możliwych kierunków wykładni - dodał.
Konsekwencje uchwały
Uchwała ta powoduje, że powód przegra postępowanie w Sądzie Apelacyjnym - stwierdził po rozprawie prokurator Bartłomiej Szyprowski. - Powód odstąpił od umowy, dlatego, że mu nie zapłacono i sąd II instancji powziął wątpliwość, czy zastrzeżenie kary umownej z tego tytułu było możliwe. Dzisiejsza uchwała postanowiła, że kar umownych nie można stosować w wypadku świadczeń pieniężnych.
Uchwała ta według prawników ma znaczenie w wypadku robót budowlanych. Ale jeśli w uzasadnieniu uchwały nie pojawi się zastrzeżenie, to dotyczyć będzie wszystkich zobowiązań, np wielkich sieci handlowych, która nakładają wysokie kary umowne na kontrahentów. Na przykład w wypadku niezapłacenia trzech rat czynszu (po 15 tys. zł) daje możliwość odstąpienia od umowy i nałożenia kar umownych w wysokości 200 tys. zł, zamiast odsetek.
Sądy zasądzają na ogół takie sumy, wyjątkiem są sądy warszawskie. Po tej uchwale sądy muszą oddalać powództwa o takie sumy, jako kary umowne.
Uchwała 7 sędziów Izby Cywilnej SN z 20 listopada 2019 r., sygn. III CZP 3/19.
