Inicjatywa lokalna jako forma współpracy mieszkańców z samorządem jest możliwa od 2010 roku. NIK podkreśla, że ze względu na nieprecyzyjność oraz rozproszenie przepisów dotyczących inicjatywy lokalnej większość skontrolowanych gmin nie uniknęła błędów w uchwałach, a część zarządzeń wójtów zawierała regulacje niezgodne z ustawą o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Stwierdziła też przypadki mylenia inicjatywy lokalnej z funduszem sołeckim czy budżetem obywatelskim.
Inicjatywa lokalna to forma współpracy mieszkańców z samorządem lokalnym w celu wspólnego realizowania, na zasadach partnerskich, ważnych dla tej społeczności zadań publicznych. Istotą inicjatywy lokalnej jest to, że w jej ramach mieszkańcy nie tylko zgłaszają pomysł na konkretne przedsięwzięcie, ale również deklarują i biorą udział w jego realizacji oraz odpowiadają za przyjęte zobowiązania.
Zobacz: Optymalizacja wydatków w jednostkach sektora finansów publicznych >
Obywatele rozwiążą problemy społeczności lokalnej
Może stanowić dla samorządów szansę na zwiększenie aktywności obywateli w rozwiązywaniu problemów lokalnych i może przynieść korzyści społeczne. Inicjatywa lokalna jest dla samorządów także narzędziem efektywnego kierowania wsparcia finansowego w miejsca, gdzie jest ono najbardziej potrzebne. Może stać się sposobem na oszczędności.
Czytaj też: Budżet obywatelski angażuje mieszkańców, a partycypacja w inwestycji jeszcze bardziej>>
Niestety, jak podkreśla Izba, z danych zarówno Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej jak i z analizy dostępnych materiałów prasowych i opracowań wynika, że inicjatywa lokalna jest wykorzystywana w niewielkim zakresie a świadomość obywateli o możliwości skorzystania z takiej formy realizacji zadań, szczególnie w małych gminach, była niewielka. Natomiast bardziej popularne są formy, gdzie udział mieszkańców kończy się na zgłoszeniu pomysłu, z tym że forma ich realizacji jest inna, tj. fundusz sołecki i budżet obywatelski.
NIK wskazuje dobre praktyki
NIK skontrolowała 20 gmin o charakterze miejskim, miejsko – wiejskim i wiejskim dobranych na podstawie danych z Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. Kontrola objęła lata 2015 – 2018 (wrzesień).
Izba przeprowadziła też badanie kwestionariuszowe on-line, dotyczące realizacji zadań publicznych w ramach inicjatywy lokalnej w gminach, które nie były kontrolowane oraz poprosiła mieszkańców kontrolowanych gmin o opinię na ten temat. Zaproszenie do wzięcia udziału w badaniu zostało wysłane do 600 gmin dobranych losowo spośród wszystkich gmin w Polsce posiadających od 5 do 50 tys. mieszkańców i nieobjętych kontrolą NIK.
Zobacz: Budżet obywatelski według nowych zasad >
Kwestionariusz wypełniły łącznie 434 gminy (72,3%), z tego realizację zadań własnych w formie inicjatywy lokalnej w latach 2015-2017 zadeklarowało 50 gmin (11,5%), a pozostałe 384 gminy (88,5%) nie korzystały z tej formy współpracy z mieszkańcami.
W 14 spośród 20 gmin objętych kontrolą, w zarządzeniach wewnętrznych urzędu uregulowano kwestię przypisania poszczególnym komórkom organizacyjnym i ich pracownikom zadań w ramach inicjatywy lokalnej. Jedynie w dwóch gminach (w Warszawie i Legionowie) powołano wyodrębnione komórki organizacyjne odpowiedzialne za sprawy dotyczące inicjatywy lokalnej, bezpośredni kontakt z mieszkańcami i organizacjami pozarządowymi, w tym koordynatorów i zespoły zajmujące się tematyką inicjatywy lokalnej.
Zobacz: Dokumenty potrzebne do wprowadzenia budżetu obywatelskiego >
W czterech gminach nie określono uchwałą trybu i szczegółowych kryteriów oceny wniosków o realizację zadania publicznego w ramach inicjatywy lokalnej. W sześciu gminach spośród 20 badanych nie uregulowano kwestii inicjatywy lokalnej w przepisach wewnętrznych.
W czterech gminach w ogóle nie informowano i nie promowano inicjatywy lokalnej, a w dwóch działania te NIK oceniła jako niewystarczające. Dowodem na to jest składanie przez mieszkańców wniosków w sprawie inicjatywy lokalnej dotyczących tylko jednego rodzaju działalności.
Pozytywnie oceniono rozpatrywanie wniosków mieszkańców o realizację zadań
We wszystkich 18 gminach, w których realizowane były zadania w ramach inicjatywy lokalnej, szczegółowe badanie umów wykazało, że wnioskodawcy wywiązali się z podjętych zobowiązań, które polegały na świadczeniu pracy społecznej, a także na świadczeniach pieniężnych lub rzeczowych. W 11 z 18 gmin wnioskodawcy zadeklarowali świadczenie wszystkich rodzajów wkładu własnego, określonych w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. NIK podkreśla, że promowanie inicjatywy powinno rozpocząć się przed jej realizacją.
Skontrolowane gminy, na realizację zadań w ramach inicjatywy lokalnej, w latach 2015-2018 (I półrocze) wydały łącznie około 21,2 mln zł. Największe wydatki poniosły gminy miejskie (Poznań – 5 mln 830 tys. zł, Ostrów Wielkopolski – 4 mln 230 tys. zł, Częstochowa – 2 mln 777 tys. zł). Na przykład Poznań wydatkowaną kwotę przeznaczył jako wkład finansowy tylko na zadania inwestycyjne. Warszawa kwotę 1 mln 743 tys. zł wydała na zadania pozainwestycyjne.
Jakie działania mają podjąć organy władzy?
Rada Ministrów powinna według NIK zmienić przepisy dotyczące inicjatywy lokalnej.
Do prezydentów, burmistrzów i wójtów izba zwraca się o opracowywanie i przedkładanie radzie gminy projektu uchwały określającej tryb i szczegółowe kryteria oceny wniosków o realizację zadania publicznego w ramach inicjatywy lokalnej. Powinni tez podejmować działania dotyczące dostosowania uchwały w sprawie trybu i szczegółowych kryteriów oceny wniosków o realizację zadania publicznego w ramach inicjatywy lokalnej do uregulowań ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie.
Władze lokalne powinny zapewniać ocenę wniosków o realizację zadania publicznego w ramach inicjatywy lokalnej wyłącznie przez organ wykonawczy. Wnioski wpływające do gminy powinny być rozpatrywanie niezależnie od formy, w jakiej zostały złożone.
NIK zwróciła też uwagę na konieczność promocji inicjatywy lokalnej wśród mieszkańców. Bez zapewnienia przez gminy odpowiedniego wsparcia mieszkańców zainteresowanych działaniem na rzecz swojej społeczności, np. w formie spotkań, warsztatów itp., inicjatywa lokalna nie będzie miała szans na realizację.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
