Powodowie wystąpili z roszczeniem o ochronę dóbr osobistych takich jak kult zmarłych dziadków i pradziadków, przez wydanie orzeczenia zastępującego oświadczenie woli pozwanych członków rodziny.
Zezwolenie na ekshumację
Wyrokiem z 24 lutego 2020 roku sąd okręgowy nakazał pozwanym - Irenie Ł. , Ryszardowi Ł. i Agnieszce Ł. złożenie oświadczenia woli o wyrażeniu przez nich zgody na ekshumację ich dziadków. Chodziło o zmarłego w 1948 roku Wiesława S. i zmarłej w 1950 roku jego żony i przeniesieni ich do grobu rodzinnego.
Sprawdź w LEX: Ekshumacja - postępowanie krok po kroku >>>
Rodzeństwo - Maria P., Stanisław S. i Anna R. ze względów na swój wiek oraz stan zdrowia mają przeszkody w regularnym odwiedzaniu grobu dziadków. W kultywowaniu pamięci zmarłych dziadków stają na przeszkodzie również wysokie koszty podróży na cmentarz w innej miejscowości. Grób dziadków jest rzadko odwiedzany przez członków ich rodziny, w związku z czym nie ma kto go uprzątnąć, zapalić znicza, położyć kwiatów.
Czytaj: Rząd kończy pracę nad nową ustawą o cmentarzach - zmiany mają wejść w życie w czerwcu>>
Sąd okręgowy wskazał, że prawo pochowania zwłok osoby zmarłej (wraz z prawem do ekshumacji) oraz pamięć o niej stanowi dobro osobiste chronione przepisami prawa cywilnego, a do ochrony dóbr osobistych powołany jest sąd powszechny. Z prawem tym związane są poszczególne uprawnienia, których zakres jest bardzo płynny. Między innymi, należą do nich:
- prawo do pogrzebania zwłok, łącznie z ekshumacją,
- odbywania ceremonii religijnych,
- urządzenia grobu, opiekowania się nim,
- okazywania pośmiertnego przywiązania.
Sąd okręgowy powołał się na art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 roku o cmentarzach i chowaniu zmarłych, który określa krąg osób z najbliższej rodziny, którym przysługuje prawo pochowania zwłok ludzkich. Wskazał, że w sprawie koniecznym było ustalenie, czy doszło do naruszenia dóbr osobistych powodów odnoszących się do sfery kultu osób zmarłych, który polega na przysługujących człowiekowi uprawnieniach, wypływających ze sfery uczuć i odczuć odnoszących się do postaci osoby zmarłej, okazywania szacunku dla wspomnień i pamięci o niej, załatwiania spraw z zarządem cmentarza, ochronie przed naruszeniami, składania kwiatów, palenia zniczy itp.
Nie było jasnych powodów sprzeciwu
Sąd okręgowy akcentował, że przesłanką odpowiedzialności za naruszenie dóbr osobistych jest bezprawność działania sprawcy. Zdaniem sądu okręgowego pozwana Irena Ł. naruszyła dobra osobiste powodów odmawiając zgody na dokonanie ekshumacji szczątków zmarłych i przeniesienie ich do grobu rodzinnego. Sąd okręgowy uznał, że pozwani nie przedstawili żadnych konkretnych przyczyn swojego sprzeciwu. Powodami, dla których odmawiali zgody na ekshumację szczątków zmarłych były kwestie przekonań, religijne oraz etyczne.
Sąd okręgowy podniósł, że Kościół nie sprzeciwia się samej ekshumacji, wręcz odwrotnie, zgadza się na jej przeprowadzanie (także na cmentarzach, którymi zarządza) na umotywowaną prośbę osób uprawnionych do pochowania zwłok. Wyrok w drodze apelacji zaskarżyli pozwani.
WZORY dokumentów w LEX:
- Zarządzenie o wyjęciu zwłok z grobu celem przeprowadzenia oględzin lub otwarcia zwłok >
- Skarga kasacyjna od wyroku w oparciu o zarzut naruszenia art. 145 par. 1 pkt 1 lit. b) p.p.s.a. >
- Wyrok oddalający powództwo w sprawie o ustalenie prawa do grobu z uwagi na brak interesu prawnego powoda w ustaleniu prawa do wyłącznego współdysponowania grobem >
Sąd II instancji zmienia wyrok
Sąd apelacyjny uchylił wyrok sądu okręgowego i oddalił powództwo. Powołał się w swym orzeczeniu na wyrok Sądu Najwyższego z 19 listopada 2020 roku w sprawie II CSK 30/19 Sąd Najwyższy przyjął, że pomocna przy określaniu pierwszeństwa dóbr osobistych osób bliskich w zakresie pochowania ciała jest wola zmarłego.
W tej sprawie o wyborze miejsca pochówku Wiesława S. zdecydowała jego żona i nie ma pewności, czy decyzja ta była wcześniej z nim ustalona. Został pochowany na cmentarzu w B., w miejscowości, w której mieszkał przed śmiercią.
Sąd odwoławczy stwierdził, że nie można uznać, iż miejsce pochówku zmarłych było sprzeczne z ich wolą. Tym bardziej trudno uznać, aby na takie miejsce mogło być wybrane przez nich miasto L., skoro zmarli nie byli w żaden sposób z nim związani.
Sąd II instancji orzekł, że pozwani nie wyrażając zgody na ekshumacją swoich dziadków i pradziadków nie działali bezprawnie. Brak podstaw, aby zajęte przez nich stanowisko ocenić jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
ORZECZENIE w LEX: I ACa 753/19, Ekshumacja zwłok jako usunięcie naruszenia dobra osobistego - Wyrok SA w Krakowie >
ORZECZENIE w LEX: I ACa 664/17, Ekshumacja zwłok jako usunięcie naruszenia dobra osobistego w postaci prawa do kultu pamięci zmarłego. - Wyrok SA w Białymstoku >
Szacunek dla zmarłych
Skarżący przedstawili racjonalne powody, które zadecydowały o tym, że nie godzą się na zmianę miejsca pochówku swoich dziadków i pradziadków. W ich ocenie zmarłym należy się szacunek i ich szczątki bez absolutnej konieczności nie powinny być przewożone. Tym bardziej w sytuacji, gdy istnieje ryzyko, że w czasie ekshumacji nie wszystkie szczątki zmarłych zostaną wybrane z grobu, który jest grobem ziemnym. Mogło bowiem dojść do ich samoczynnego, naturalnego przemieszczenia. Nadto sprzeciwiają się kremacji wstępnych, gdyż w grobie w L. jest miejsce tylko na urny. W ich ocenie, aktualne miejsce pochówku ich przodków jest godne.
Co więcej, pozwani nie utrudniają powodom odwiedzania grobu dziadków i pradziadków, wręcz przeciwnie - proponują im wspólny wyjazd, z którego nie chcą korzystać wyłącznie z własnej woli. W sytuacji zatem, gdy pozwani dbają o grób małżonków S., a ich odmowa na ekshumację uzasadniona jest poszanowaniem zasady niezakłócania miejsca spoczynku zmarłych, to nie można uznać, że sprzeczna jest z zasadami współżycia społecznego.
Sąd zaznaczył, że ekshumacja jest środkiem najdalej idącym, gdyż w powszechnym odczuciu może pozostawać w konflikcie z potrzebą niezakłócania spoczynku zmarłych oraz spokoju ich najbliższych, dla których ekshumacja może stanowić trudne przeżycie. W związku z tym, korzystanie z tego środka, aczkolwiek nie jest całkowicie w Polsce wykluczone, to może następować jedynie w szczególnych okolicznościach, gdy przemawiają za tym wyjątkowe względy.
W wyroku z 19 listopada 2020 r. (II CSK 30/19) Sąd Najwyższy wyraził stanowisko, że ekshumacja zwłok może nastąpić w szczególności, gdy przeniesienie zwłok w inne miejsce jest jedynym sposobem pozwalającym na sprawowanie kultu pamięci osoby zmarłej przez uprawnionego, które jest zupełnie niemożliwe (wykluczone) w dotychczasowym miejscu złożenia zwłok.
W ocenie Sądu Apelacyjnego w sprawie tej nie nastąpiły takie okoliczności. Z całą pewności nie stanowią ich wiek powodów (bo najstarsza osoba ma 57 lat, najmłodsza - 29 lat) - czy też stan ich zdrowia.
Powodowie nie udowodnili też, aby stan ich zdrowia ograniczał ich w możliwości podróżowania. Ekshumacja nie może być dokonana jedynie z uwagi na fakt, że powodom wygodniej byłoby kultywować pamięć przodków, gdyby zostali pochowani w grobie rodzinnym strony procesu.
Sygnatura akt ACa 924/21, wyrok SA w Lublinie z 30 listopada 2022 r.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
