Tym razem chodzi o zmianę artykułu art. 387 kodeksu postępowania cywilnego. Projekt nowelizacji jest obecnie na etapie opiniowania. Zgodnie z propozycją sąd drugiej instancji sporządza uzasadnienie na wniosek nie w tylko w sprawach, w których apelację oddalono, zmieniono zaskarżony wyrok, ale też - i to zmiana - gdy skarga kasacyjna ani zażalenie do Sądu Najwyższego nie przysługują. Projektodawca uzasadnia to tym, że sporządzanie uzasadnienia z urzędu w tego typu sprawach jest niecelowe. - W większości bowiem przypadków, orzeczenia te nie będą podlegać dalszej kontroli, a co za tym idzie, obowiązek sporządzania do nich uzasadnień z urzędu generuje dodatkową, niejednokrotnie zbędna pracę i obciążenie sędziów - podkreśla.
Czytaj: Podwyższone opłaty ograniczają prawo do sądu, ale postępowań nie przyspieszają>>
Chcesz uzasadnienie? To zawnioskujesz i zapłacisz
Ministerstwo Sprawiedliwości wskazuje równocześnie, że droga do uzyskania uzasadnienia nie jest w takich sytuacjach zamknięta.
- Projektodawca ma na względzie, że skarga kasacyjna, czy zażalenie, nie są jedynymi środkami, które może wywieść strona, dążąc do podważenia prawomocnego orzeczenia sądu drugiej instancji – możliwe jest bowiem wywiedzenie np. skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Stąd też sporządzenie uzasadnienia w tego typu sprawach będzie następować – jednak nie z urzędu, lecz na wniosek - podkreśla.
Czytaj w LEX: Uzasadnianie orzeczeń po nowelizacji kpc - zagadnienia praktyczne >
Adwokat dr Andrzej Olaś, adiunkt w Zakładzie Postępowania Cywilnego Wydziału Prawa i Administracji UJ uważa, że te propozycje to kolejny przejaw kilku niepokojących tendencji jakie daje się zaobserwować w ostatnich latach w legislacji z obszaru prawa procesowego cywilnego.
- Pierwsze to obniżanie standardu prawa do sądu i rzetelnego procesu poprzez sukcesywne i wielopłaszczyznowe ograniczanie stronom i innym zainteresowanym podmiotom dostępu do pisemnych uzasadnień podejmowanych rozstrzygnięć. W zjawisko to wpisały się następujące zmiany dokonane na mocy „dużej” nowelizacji k.p.c. z 4 lipca 2019 r.: poszerzanie kategorii orzeczeń uzasadnianych wyłącznie na wniosek wraz z równoczesnym obciążeniem wniosku o uzasadnienie opłatą sądową, podniesienie wymogów formalnych wniosku o uzasadnienie poprzez nałożenie na stronę powinności wskazania zakresu żądanego uzasadnienia, wprowadzenie szeregów regulacji szczególnych redukujących wymogi co do treści i zakresu uzasadnień - przypomina.
Zobacz w LEX: Sporządzanie uzasadnień sądowych wedle zmian KPC - nagranie ze szkolenia >
I dodaje, że proponowana obecnie zmiana, to nic innego jak kontynuacja "marszu w ww. kierunku, poprzez wyłączenie sporządzenia z urzędu uzasadnień prawomocnych wyroków oraz postanowień kończących postępowanie w sprawie, od których nie przysługuje skarga kasacyjna ani zażalenie do Sądu Najwyższego". - Tego rodzaju zmiany stanowią wyraz deprecjacji znaczenia społecznego (w tym edukacyjnego) uzasadnienia orzeczeń sądowych, jako źródła informacji o motywach zawartych w nich rozstrzygnięć, zwiększającego zaufanie do wymiaru sprawiedliwości oraz społeczny prestiż władzy sądowniczej - dodaje.
Zobacz linię orzeczniczą w LEX: Skutki procesowe niewłaściwego sformułowania wniosku o sporządzenie i doręczenie stronie orzeczenia wraz z uzasadnieniem >
Zasada wyjątkiem, wyjątek zasadą
Mecenas zwraca też uwagę na kolejną kwestie. - Nie mniej istotny dla praktyki i nauki prawa negatywny aspekt tej zmiany to coraz głębsza dekompozycja Kodeksu postępowania cywilnego, poprzez swobodne rozbudowywanie katalogów wyjątków, od statuowanych w tym akcie reguł ogólnych (w tym wypadku zawartego w art. 387 par. 1[1] k.p.c. nakazu uzasadniania przez sąd drugiej instancji z urzędu wyroków oraz postanowień kończących postępowanie w sprawie). Proces ten, nazwany swego czasu celnie przez sędziego Sądu Najwyższego w stanie spoczynku Jacka Gudowskiego obskurantyzmem procesowym ustawodawcy, nieuchronnie prowadzi bowiem do utraty przez akt normatywny spójności i przejrzystości, czyniąc kodeks dokumentem chaotycznym, szalenie kazuistycznym, a momentami wręcz niezrozumiałym - wskazuje.
Zobacz szkolenie online w LEX: Praktyczne problemy reformy KPC - postępowanie odwoławcze >
Przypominając, że kanonem zasad techniki legislacyjnej jest to, aby dążyć do utrzymania maksymalnie możliwej syntetyczności tworzonych przepisów oraz właściwej proporcji pomiędzy zasadami a wyjątkami. - Zaprzeczeniem ww. założeń jest art. 387 k.p.c. w proponowanym brzmieniu, ale w jeszcze większym stopniu - art. 357 k.p.c. odnoszący się do uzasadniania postanowień sądu pierwszej instancji. Artykuł ten w efekcie proponowanych zmian obejmie bowiem już 9 paragrafów, czyniąc tym samym – z prostej w założeniu materii reguł rządzących uzasadnianiem tych orzeczeń - swoisty procesowy labirynt, zamieniający stopniowo procedurę cywilną w „tajemną sztukę”, dostępną wyłącznie dla wąskiego grona wtajemniczonych - dodaje.
Zwraca na to uwagę Małgorzata Świętczak zastępca dyrektora Zespołu Prawa Cywilnego Rzecznika Praw Obywatelskich. - Już sam sposób zredagowania przepisu - art. 387 budzi zastrzeżenia, ponieważ w paragrafie 1 jest wprowadzona zasada, a w paragrafie 1[1] szereg wyjątków od tej zasady. A jeśli przeanalizujemy to dokładnie, możemy zauważyć, że wyjątków jest zdecydowanie więcej od przypadków, w których uzasadnienia mają być sporządzane z urzędu. To zdecydowanie może wprowadzić w błąd. Generalnie zasada jest taka, że sporządza się uzasadnienie na wniosek - wskazuje.
Czytaj: Covid kiedyś się skończy, a posiedzenia niejawne stają się sądowym standardem>>
Czytaj: MS chce ukrócić pisma procesowe "pisane na kolanie", ale ogranicza... prawo do sądu>>
Prawo do sądu coraz trudniejsze w realizacji
Rozmówcy Prawo.pl są zgodni, że to również kolejne ograniczenia prawa do sądu. Wraca przy tym też kwestia opłaty od wniosku o uzasadnienie. Przypomnijmy, że nowela Kodeksu postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw z 4 lipca 2019 r. wprowadziła stałą opłatę w kwocie 100 zł od wniosku o doręczenie orzeczenia albo zarządzenia z uzasadnieniem zgłoszonego w terminie tygodnia od dnia ogłoszenia albo doręczenia tego orzeczenia albo zarządzenia. Z kolei zgodnie z k.p.c. doręczenie stronie wyroku, postanowienia lub zarządzenia wraz z uzasadnieniem jest wymogiem skutecznego wniesienia środka odwoławczego.
Na problem zwracał uwagę m.in. Rzecznik Praw Obywatelskich, wystąpił również w tej sprawie do ministra sprawiedliwości, powołując się na orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. Chodzi m.in. o wskazanie przez TK, że uzasadnianie orzeczeń sądowych jest "decydującym komponentem prawa do rzetelnego sądu jako konstytucyjnie chronionego prawa jednostki". Trybunał podkreślał również, że pełni ono szereg funkcji: sprzyjania samokontroli organu orzekającego, wyjaśniająco-interpretacyjną (w tym dokumentacyjną i ułatwiającą realizację orzeczenia), kontrolną zewnętrzną, umożliwiającą akceptację orzeczenia w skali indywidualnej i jego legitymizację społeczną (funkcja wychowawcza, głos w dyskursie społecznym).
- Proponowana zmiana to niewątpliwie kolejny krok, który ma odciążyć sądy od sporządzania uzasadnień jeszcze w jakiejś kolejnej niewielkiej kategorii spraw. A celem ma być - jak wynika z uzasadnienia - to by sądy skupiły się na sprawach ważniejszych. Przy czym nie uważam by sporządzenie uzasadnienia orzeczenia, które kończy sprawę obywatela w sądzie, było błahostką z punktu widzenia prawa do sądu - mówi Małgorzata Świętczak.
Karolina Pilawska, adwokat, wspólnik w kancelarii Pilawska Zorski Adwokaci dodaje, że te zmiany utrudniają pracę pełnomocnikom i spowalniają rozpatrywanie spraw. - W zwykłej sprawie dostaję postanowienie, więc muszę wnioskować o jego uzasadnienie, potem na nie czekam, składam zażalenie itd. A to wymaga czasu. Problemem są też oczywiście opłaty. Bo wyobraźmy sobie, że w danej sprawie jest kilka takich postanowień? Czyli koszty wnioskowania o uzasadnienie stają się już odczuwalne - mówi. I ona nie ma wątpliwości, że to kolejny krok do ograniczenia prawa do sądu. - Są coraz wyższe opłaty, coraz większe wymogi, coraz większy formalizm. A wiele osób prowadzi przecież swoje sprawy samodzielnie bez pomocy profesjonalnego pełnomocnika. Więc ta formalizacja będzie zdecydowanie im to utrudniała - wskazuje mecenas.
Zobacz procedurę w LEX: Uzasadnianie i doręczanie orzeczeń sądu drugiej instancji >
Optymalnie? Uzasadnienia z urzędu jak najczęściej
W ocenie dyrektor Świętczak optymalnym rozwiązaniem byłoby uzasadnianie przez sądy rozstrzygnięć w jak największej liczbie spraw. Ma to też zwolenników wśród samych sędziów. Są tacy, którzy uważają, że należałoby uzasadniać wszystkie rozstrzygnięcia - m.in. ze względu na prawo do sądu lub by strony wnioskowały o uzasadnienie i płaciły za taki wniosek jedynie w sytuacji gdy mogły, a nie były obecne na ustnym ogłoszeniu wyroku i ustnym uzasadnieniu. Jest jednak jeden warunek - uzasadnienie powinny być zwięzłe.
Zobacz procedurę w LEX: Uzasadnianie i doręczanie postanowień sądu pierwszej instancji co do istoty sprawy albo innych postanowień kończących postępowanie nieprocesowe >
- Uzasadnienia nie muszą być wcale na kilkadziesiąt stron. Zresztą ustawodawca próbuje iść w kierunku zwięzłości uzasadnień i w niektórych postępowaniach wskazuje, że to może ograniczyć się do podania podstawy faktycznej, prawnej. Ale to oczywiście jest kwestia techniki pisania uzasadnień - niektórzy sędziowie piszą zwięźle, inni rozwlekle - wskazuje Świętczak.
Dodaje, równocześnie, że pewnym mitem jest twierdzenie, iż uzasadnienie jest stronie potrzebne tylko i wyłącznie do tego by orzeczenie zaskarżyć. - Są inne sytuacje kiedy uzasadnienie jest dla strony ważne. Jest kategoria orzeczeń, które można zmienić w zależności od tego, jak się zmieniły okoliczności po wydaniu wyroku - tak jest choćby w sprawach rodzinnych, opiekuńczych, alimentacyjnych. W tym przypadkach dla strony jest istotne też to jak, dlaczego i w jakim stanie faktycznym sąd orzekał. Bo strona musi wykazać, że nastąpiła zmiana okoliczności - dodaje.
Czytaj w LEX: Praktyczne aspekty doręczeń pism procesowych za pośrednictwem komornika sądowego oraz e-doręczeń w postępowaniu egzekucyjnym >
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
