Problem wyłonił się, gdy Sąd Rejonowy dla Warszawy Pragi-Północ w Warszawie oddalił wniosek P. S.A. o stwierdzenie zasiedzenia służebności i nakazał pobrać od wnioskodawcy nieuiszczone koszty postępowania.

Sąd ten ustalił, że 16 października 1963 r. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej zaakceptowało przebieg trasy elektroenergetycznej linii napowietrznej 220 kV, która została wybudowana na podstawie decyzji o lokalizacji z 1963 r. Odbiór linii, także na odcinku przebiegającym przez nieruchomość należącą do uczestników postępowania, nastąpił na podstawie protokołów z 1966 roku.

Nie doszło do zasiedzenia

Po odbiorze linia była wykorzystywana przez przedsiębiorstwo państwowe. Jego następcą w zakresie linii 220 kV jest wnioskodawca. W tym stanie faktycznym Sąd Rejonowy uznał, że powództwo nie zasługuje na uwzględnienie, gdyż przed 3 sierpnia 2008 r. nie było możliwe zasiedzenie służebności przesyłu czy też służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu, a dominująca linia orzecznicza w tej materii nie ma uzasadnienia.

Postanowieniem z 2 marca 2023 r. Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie oddalił apelację wnioskodawcy od powyższego postanowienia.

Sąd drugiej instancji podzielił ustalenia faktyczne dokonane przez sąd pierwszej instancji i jego rozważania prawne. W szczególności Sąd Okręgowy uznał, że nie można przyjąć, iż władanie nieruchomością uczestników postępowania mogło doprowadzić do nabycia przez wnioskodawcę w drodze zasiedzenia ograniczonego prawa rzeczowego o treści odpowiadającej służebności przesyłu, gdyż takiego prawa nie było przed 3 sierpnia 2008 r.

Zarzuty skargi kasacyjnej 

Od tego postanowienia Sądu Okręgowego skargę kasacyjną wniósł wnioskodawca, zaskarżając je w całości, zarzucając naruszenie:

  1.  przepisów postępowania, tj.  pominięcie wniosku o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego sądowego z zakresu geodezji jako nieprzydatnego do rozstrzygnięcia sprawy i zmierzającego do przewlekłości postępowania;
  2. przepisów prawa materialnego: art. 172 par. 1 w zw. z art. 292 kc przez ich - niezastosowanie i błędne przyjęcie, że nie zaistniały przesłanki nabycia w drodze zasiedzenia służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu przez wnioskodawcę,

Ponadto, zdaniem wnioskującego błędnie zastosowano i niezasadnie przyjęto, że nie upłynął okres potrzebny do nabycia przez zasiedzenie takiej służebności gruntowej. Zarzucił także błędną wykładnię i błędne przyjęcie, że niemożliwe jest nabycie takiej służebności gruntowej przez zasiedzenie przed 2008 r.

Powołano się też na  Konstytucję i uznanie, że zasiedzenie służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu jest odstępstwem od zasady nienaruszalności prawa własności, dlatego wszelkie wątpliwości powinny być tłumaczone na korzyść ochrony własności, podczas gdy możliwość nabycia w drodze zasiedzenia takiej służebności gruntowej przed 3 sierpnia 2008 r. ma charakter stały, powszechny i znajduje jednoznaczny oraz autorytatywny wyraz w orzecznictwie.

Nowy rodzaj służebności

Sąd Najwyższy przypomniał, że w uchwale z 17 stycznia 2003 r., III CZP 79/02 po raz pierwszy pojawiła się konstrukcja służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu. Następnie została ona rozwinięta w uchwale Sądu Najwyższego z 7 października 2008 r., III CZP 89/08, zgodnie z którą przed ustawowym uregulowaniem służebności przesyłu dopuszczalne było nabycie w drodze zasiedzenia służebności odpowiadającej treści służebności przesyłu na rzecz przedsiębiorstwa.

Sąd Najwyższy wyjaśnił w niej, że w art. 305(1)–305(4) k.c. wprowadzony został nowy, trzeci – obok służebności gruntowych i służebności osobistych – rodzaj służebności, zdefiniowany w art. 305(1) k.c.

Zatem służebność przesyłu można nabyć przez zasiedzenie, gdy polega na korzystaniu z trwałego i widocznego urządzenia. Służebność przesyłu, w przeciwieństwie do służebności gruntowej, nie została powiązana z nieruchomością władnącą. Ma ona na celu umożliwienie przedsiębiorcy właściwego korzystania z urządzeń, których jest właścicielem, a więc, które wchodzą w skład jego przedsiębiorstwa (art. 551 k.c.). Ustanowienie służebności przesyłu następuje na rzecz przedsiębiorcy, a jej nabycie w drodze zasiedzenia następuje przez przedsiębiorcę, a nie na rzecz właściciela nieruchomości władnącej lub przez takiego właściciela. Przy instytucji przesyłu kategoria „nieruchomości władnącej” w ogóle nie występuje. Oznaczenie takiej nieruchomości jest więc dla ustanowienia lub nabycia przez zasiedzenie służebności przesyłu niepotrzebne.

Konstrukcja funkcjonująca do tej pory jedynie na podstawie orzecznictwa została bez istotnych zmian powtórzona we wskazanych przepisach.

Problem konstytucyjny

Sąd Najwyższy zauważył, że możliwość pełnego zaliczenia okresu sprzed 3 sierpnia 2008 r. na poczet czasu posiadania służebności przesyłu, spełnia wymagania proporcjonalności wynikające z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Rozwiązanie to opiera się na ograniczeniu zakresu konstytucyjnej ochrony prawa własności (art. 21 ust. 2 i art. 64 Konstytucji) w zakresie koniecznym dla ochrony praw innego podmiotu (przedsiębiorcy), równocześnie zaś nie pociąga za sobą naruszenia zaufania do przewidywalności działań ustawodawcy, który jedynie uszczegółowił w tym wypadku swoją wcześniejszą decyzję.

Należy także zwrócić uwagę na uchwałę Sądu Najwyższego z 15 lutego 2019 r., III CZP 81/18, w której wskazano, że przedsiębiorstwo państwowe, które nabyło z mocy prawa własność urządzeń przesyłowych posadowionych na nieruchomości Skarbu Państwa, może być uznane za posiadacza w dobrej wierze służebności o treści odpowiadającej służebności przesyłu.

Ten pogląd jest szeroko reprezentowany w orzecznictwie i jest dominujący.

Odmienne orzeczenia

Przeciwne stanowisko wykształciło się w niektórych nowszych orzeczeniach Sądu Najwyższego. W szczególności należy zwrócić uwagę na postanowienie z 14 października 2021 r., V CSKP 69/21 , w którym uznano, że posiadanie samoistne stanowi – poza nielicznymi wyjątkami spowodowanymi możliwością władania w zakresie odpowiadającym treści innego prawa niż własność, bez jednoczesnego władania właścicielskiego – tylko takie, które przysługuje osobie, która „włada jak właściciel” (art. 336 k.c.). Nie jest takim posiadanie w zakresie odpowiadającym treści służebności, w tym służebności gruntowej, które to władanie stanowi posiadanie zależne. Natomiast w postanowieniu z 24 lutego 2023 r., III CZP 108/22 , przyjęto, że przed nowelizacją Kodeksu cywilnego wprowadzającą służebność przesyłu nie mógł biec termin zasiedzenia prawa odpowiadającego treściowo tej służebności, a więc przyjęcie istnienia w stanie prawnym obowiązującym od 1 stycznia 1965 r. do 2 sierpnia 2008 r. służebności „o treści odpowiadającej służebności przesyłu” i doliczenie czasu posiadania takiej służebności do czasu niezbędnego do zasiedzenia służebności przesyłu narusza zakaz działania prawa wstecz, wyrażony m.in. w art. 3 k.c.

Sąd Najwyższy uznał bowiem, że dominująca linia orzecznicza pozostaje w sprzeczności z podstawowymi zasadami prawa rzeczowego, a wnioski, które z niej wynikają, budzą poważne wątpliwości co do zgodności z Konstytucją oraz Konwencją o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

Skład trzech sędziów postanowił przekazać zagadnienie do rozstrzygnięcia 7 sędziom Izby Cywilnej. Było to podyktowane nie tylko zmianami ustrojowymi, ale również koniecznością poddania określonej problematyki regulacji. Zmiana zatem ugruntowanego od lat poglądu skutkowałaby nie tylko paraliżem prawnym, ale także kształtowałaby w sposób niejednolity sytuację podmiotów.

Argumenty przedstawione w orzeczeniach kwestionujących dominujący pogląd są na tyle istotne, że wymagają wypowiedzi Sądu Najwyższego w powiększonym składzie.

Sygnatura akt III CZP 9/25