Świadczenia dla obcokrajowców i uchodźców z Ukrainy zmiany w ustawie

Ustawa o zmianie niektórych ustaw w celu weryfikacji prawa do świadczeń rodzinnych dla cudzoziemców oraz określenia warunków pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym stanowi odpowiedź na weto prezydenta Karola Nawrockiego wobec wcześniejszej ustawy pomocowej. Przy okazji wsparcia dla uchodźców z Ukrainy, rząd zamierza rozwiązać również szerszy problem pobierania świadczeń przez cudzoziemców.

– W ustawie proponujemy dwa filary rozwiązań. Pierwszy to kompleksowe uregulowanie kwestii finansowych dla wszystkich cudzoziemców legalnie przebywających w Polsce, niezależnie od ich narodowości. Drugi to przedłużenie legalnego pobytu uchodźców wojennych do 4 marca 2026 r., wraz z dostępem do rynku pracy i edukacji – powiedział Marcin Kierwiński, minister spraw wewnętrznych i administracji.

W Sejmie zagłosowało za nią 227 posłów, 194 było przeciwko, a siedmiu wstrzymało się od głosu. W Senacie przyjęciem całości ustawy bez poprawek opowiedziało się 57 senatorów, 32 było przeciwko, nikt nie wstrzymał się od głosu.

Posłowie PiS w wyższej izbie proponowali dodać do ustawy przepisy dotyczące zaostrzenia kar dla osób nielegalnie przekraczających granicę i za organizowanie innym osobom nielegalnego przekroczenia granicy, wydłużenia z 3 do 10 lat minimalnego okresu nieprzerwanego pobytu w Polsce wymaganego do uznania cudzoziemca za obywatela polskiego oraz ograniczenia możliwości zaciągania kredytów i pożyczek przez Bank Gospodarstwa Krajowego na rzecz Funduszu Pomocy. Chcieli także wpisania do ustawy regulacji uniemożliwiających głoszenie kłamstw na temat zbrodni ludobójstwa na Wołyniu i w sąsiednich regionach i wprowadzenia kary za propagowanie banderyzmu. Proponowali także rozszerzenie - o realizację zobowiązania podatkowego wobec Skarbu Państwa - kryteriów, od których spełnienia cudzoziemcom, w tym obywatelom Ukrainy, będzie przysługiwało prawo do świadczenia wychowawczego.

Wiceszef MSWiA Maciej Duszczyk ostrzegał w środę na posiedzeniu plenarnym, że jeżeli ustawa zostanie ponownie zawetowana przez prezydenta, grozi nam „gigantyczny chaos”.

- Mamy do czynienia już dzisiaj z chaosem, bo ludzie, którzy boją się, że od 1 października nie będą mieli prawa do pobytu, zaczynają zalewać wnioskami Urząd do Spraw Cudzoziemców i urzędy wojewódzkie - powiedział. Dodał, że w Krakowie liczba przesyłanych wniosków jest 300 proc. większa „tydzień do tygodnia”.

Przeczytaj także: Prezydent odmówił podpisania nowelizacji ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy

Dziurawy system pozwala wyłudzać świadczenia

Zarówno rząd, jak i prezydent są zgodni: obecny system wypłaty świadczeń rodzinnych (m.in. świadczenie wspierające, „Dobry start”, „Aktywny rodzic”) dla cudzoziemców z państw trzecich legalnie przebywających w Polsce zawiera istotne luki. Brakuje automatycznej weryfikacji miejsca zamieszkania, co rodzi ryzyko wypłaty świadczeń na dzieci, które faktycznie nie mieszkają w Polsce.

Dodatkowo, możliwość wpisywania we wniosku – w przypadku braku numeru PESEL – danych z dokumentu tożsamości (rodzaj, numer, seria) może prowadzić do nadużyć. Cudzoziemiec posiadający kilka obywatelstw może złożyć kilka wniosków na jedno dziecko, posługując się różnymi paszportami (często z odmienną transliteracją).

Ustawa zamierza uszczelnić system. Rejestr prowadzony przez Komendanta Głównego Straży Granicznej zostanie uzupełniony o dane z rejestru PESEL, co umożliwi ich wzajemną weryfikację i wykrycie nieprawidłowości. Informacje te będą zestawiane przez ZUS z danymi zawartymi we wniosku o świadczenie. System ma być skonstruowany tak, by weryfikacja odbywała się co miesiąc – przed wypłatą świadczenia.

Nowe przepisy umożliwią ZUS bieżącą kontrolę miejsca zamieszkania cudzoziemców i ich dzieci, na które pobierane są świadczenia. Przeczytaj także:

Kto pracuje ten pobiera

Ustawa zakłada powiązanie prawa do świadczeń z aktywnością zawodową w miesiącu poprzedzającym wypłatę. Ustawa precyzuje definicję „aktywności zawodowej”, wskazując osiem warunków jej spełnienia.

W toku prac legislacyjnych uwzględniono uwagi m.in. Konfederacji Lewiatan, że pierwotnie proponowany próg dochodowy – 75 proc. minimalnego wynagrodzenia – był zbyt wysoki. Szczególnie dla matek, które nie mogą pracować w pełnym wymiarze ze względu na obowiązki opiekuńcze wobec dzieci i starszych członków rodziny. Rząd zgodził się na obniżenie progu do 50 proc.

Nowe regulacje mają przeciwdziałać napływowi cudzoziemców z państw trzecich, których celem jest utrzymywanie się ze świadczeń socjalnych. Rząd liczy, że powiązanie świadczeń z aktywnością zawodową zachęci cudzoziemców do legalnego zatrudnienia, co ułatwi monitorowanie rynku pracy i ograniczy zatrudnienie w „szarej strefie”.

MSWiA podkreśla, że proponowane zmiany mają również zapobiec wykluczeniu społecznemu cudzoziemców legalnie przebywających w Polsce. Projekt nie obejmuje osób objętych koordynacją systemów zabezpieczenia społecznego lub odrębnymi regulacjami wynikającymi z umów dwustronnych.

Ograniczenie świadczeń dla obywateli Ukrainy

Regulacje ustawy mają też zmniejszyć ryzyko nadużywania prawa do opieki zdrowotnej w Polsce przez obywateli Ukrainy, którzy niekiedy przybywają do naszego kraju głównie albo wyłącznie z zamiarem skorzystania z określonych świadczeń zdrowotnych, jak np. leczenia w ramach programów lekowych, planowych zabiegów ortopedycznych czy też leczenia stomatologicznego.

Ustawa zakłada wprowadzenie ograniczeń w zakresie możliwości korzystania ze świadczeń opieki zdrowotnej przez obywateli Ukrainy, którzy nie podlegają ubezpieczeniu zdrowotnemu, poprzez wyłączenie następujących świadczeń:

programów zdrowotnych,
rehabilitacji leczniczej,
leczenia stomatologicznego,
programów lekowych,
ratunkowego dostępu do technologii lekowych,
świadczeń opieki zdrowotnej polegających na przeszczepianiu lub zastosowaniu u ludzi komórek, w tym komórek krwiotwórczych szpiku, krwi obwodowej oraz krwi pępowinowej, tkanek i narządów pochodzących od żywego dawcy lub ze zwłok,
zabiegów endoprotezoplastyki i usunięcia zaćmy,
leków, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego oraz wyrobów medycznych dostępnych w aptece na receptę, objętych refundacją, zaopatrzenia w wyroby medyczne, na zlecenie osoby uprawnionej, oraz ich naprawy.

Powyższe wyłączenie nie będą miały zastosowania do osób, które nie ukończyły 18 lat. Zdaniem resortu zdrowia ma to przynieść ok 30 mln zł rocznie oszczędności.

Przyjęta przez rząd ustawa uszczelnia też tzw. system uproszczony umożliwiający wykonywanie zawodu lekarza i lekarza dentysty przez obywateli Ukrainy oraz inne osoby, które uzyskały kwalifikacje lekarza lub lekarza dentysty poza Unią Europejską.

Przedłużenie i zakończenie rozwiązań pomocowych

Ustawa przewiduje przedłużenie do 4 marca 2026 r. rozwiązań zawartych w ustawie z 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy. Termin ten wynika z decyzji wykonawczej Rady UE 2024/1836 z 25 czerwca 2024 r., przedłużającej tymczasową ochronę dla uchodźców wojennych.

Określa termin zakończenia przyjmowania uchodźców wojennych z Ukrainy do ośrodków zbiorowego zakwaterowania na 31 października 2025 r., poza grupami wrażliwymi. One także zostały określone dokładnie w projekcie. Doprecyzowano też, kiedy wojewoda może wykwaterować obywatela Ukrainy z ośrodka. Ponadto rozszerzony miałby zostać katalog przesłanek do uchylenia zezwolenia na pobyt czasowy na okres roku lub sześciu miesięcy, w sytuacji gdy obywatel Ukrainy złożył wniosek zawierający nieprawdziwe dane osobowe lub fałszywe informacje; zeznał nieprawdę, zataił prawdę albo podrobił lub przerobił dokument w celu użycia go jako autentycznego lub takiego dokumentu używał jako autentycznego; w przypadku gdy związek małżeński został zawarty w celu obejścia przepisów określających zasady i warunki wjazdu cudzoziemców do Polski.

Nowa ustawa powiela również szereg rozwiązań zawartych w zawetowanej ustawie. Wyklucza możliwość nadawania uprawnień obywatelom Ukrainy, którzy krótkoterminowo przekraczają granicę na podstawie zezwolenia w ramach małego ruchu granicznego. Zdaniem MSWiA takie wielokrotne i krótkotrwałe przekraczanie granicy nie pozostaje w bezpośrednim związku z działaniami wojennymi.

Ustawa przewiduje też zamknięcie kolejnej luku prawnej, umożliwiającej legalizację pobytu w Polsce. Wprowadzony zostanie obowiązek potwierdzenia więzi rodzinnych obywatela państwa trzeciego z obywatelem Ukrainy za pomocą odpowiedniej dokumentacji — aktów stanu cywilnego lub innych dokumentów wydanych przez właściwe organy danego kraju. To reakcja MSWiA na przypadki prób zalegalizowania pobytu przez osoby, które faktycznie nie pozostawały w żadnych relacjach rodzinnych z obywatelami Ukrainy.

Resort zaznacza, że z obowiązku przedstawienia dokumentów zwolnione będą osoby, których więzi rodzinne można potwierdzić na podstawie danych zawartych w polskich rejestrach państwowych — np. dzieci obywateli Ukrainy urodzone w Polsce.

Przyjęte przepisy wprowadzają również wymóg osobistej obecności dziecka przy nadawaniu numeru PESEL, niezależnie od jego wieku. To odpowiedź na sygnały z urzędów gmin, które odnotowały próby składania wniosków o nadanie numeru PESEL dzieciom, które faktycznie nie przebywają na terytorium Polski.