Obecnie w Polsce przebywa około 1 mln Ukraińców. Pierwsza ustawa o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa uchwalona została 12 marca 2022 r., nieco ponad dwa tygodnie po agresji Rosji na Ukrainę.

- Ta ustawa była tworzona pod potrzebę chwili, pisana na kolanie. Aby nie dopuścić wtedy do katastrofy humanitarnej, nie stawiano zbyt wielu warunków brzegowych. Dlatego okazało się, że ustawa ma wiele luk pozwalających korzystać z pomocy także tym, którzy niekoniecznie takiej pomocy potrzebują – przyznaje Michał Pytko, radca prawny z Krakowa, który specjalizuje się w pomocy obcokrajowcom.  

Uchwalona przez Sejm we wtorek, 5 sierpnia, zmiana ustawy pomocowej to kolejna nowelizacja. Z jednej strony, zakłada przedłużenie ochrony tymczasowej udzielanej obywatelom Ukrainy, uciekającym przed wojną, do 4 marca 2026 r. (zmiana wynika z decyzji wykonawczej Rady UE z 25 czerwca 2024 r.), a w konsekwencji przedłuża w większości obowiązujących do tej pory procedur. Z drugiej, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji zdecydowało się na kolejny raz na uszczelnienie systemu pomocy i doprecyzowanie przepisów. 

Czytaj też w LEX: Gayevaya Oleksandra, Uprawnienia osłonowe przysługujące obywatelom Ukrainy przebywającym w Polsce po dniu 24 lutego 2022 roku (cz. I)> 

Ruch przygraniczny to nie ucieczka przed wojną

Uchwalona nowela wyklucza możliwość nadawania uprawnień obywatelom Ukrainy, którzy krótkoterminowo przekraczają granicę na podstawie zezwolenia na przekraczanie granicy w ramach małego ruchu granicznego. Posłowie zgodzili się z MSWiA, że takie wielokrotne, krótkotrwałe przekraczanie granicy nie jest związane bezpośrednio z działaniami wojennymi.

- Rzeczywiście, wiele z takich osób prowadzi podwójne życie i w Polsce, i na Ukrainie. Ale wynika to z tego, że polski ustawodawca przyjął, że skutkami wojny objęty jest cały obszar Ukrainy – mówi Michał Pytko.

Nowela zamyka też kolejną lukę, która umożliwiała legalizację pobytu w Polsce. Wprowadzona została konieczność potwierdzenia więzów rodzinnych obywatela państwa trzeciego z obywatelem Ukrainy stosowną dokumentacją - dokumentami stanu cywilnego lub innymi dokumentami wydanymi przez właściwe władze kraju. To odpowiedź MSWiA na próby zalegalizowania pobytu przez obywateli państw trzecich, którzy nigdy nie pozostawali w relacjach rodzinnych z obywatelami Ukrainy. Resort podkreśla, że z obowiązku zwolnione zostaną osoby, których więzi rodzinne będą możliwe do potwierdzenia na podstawie danych znajdując się w polskich rejestrach państwowych m.in. dzieci obywateli Ukrainy urodzonych w Polsce. Ale takie rozwiązanie nie podoba się przedstawicielom PCK jak i Fundacji To Proste. Uzasadniają, że w wielu przypadkach realizacja tego wymogu niemożliwa z powodu trudności w uzyskaniu dokumentów. 

Nowe przepisy nakładają też wymógł przy nadawaniu numeru PESEL osobistej obecności dzieci, bez względu na ich wiek. To rozwiązanie to odpowiedź na sygnały z urzędów gmin, które zauważyły próby złożenia wniosków o nadanie PESEL dzieciom, które nie przebywają w Polsce.

Przepisy uchwalone przez Sejm rozszerzają też katalog przesłanek do uchylenia zezwolenia na pobyt czasowy na okres jednego roku lub sześciu miesięcy, w sytuacji gdy obywatel Ukrainy:

  • złożył wniosek zawierający nieprawdziwe dane osobowe lub fałszywe informacje;
  • zeznał nieprawdę, zataił prawdę albo podrobił lub przerobił dokument w celu użycia go jako autentycznego lub takiego dokumentu używał jako autentycznego;
  • w przypadku gdy związek małżeński został zawarty w celu obejścia przepisów określających zasady i warunki wjazdu cudzoziemców na terytorium Polski, ich przejazdu przez to terytorium, pobytu na nim i wyjazdu z niego.

Zobacz wzór w LEX: PL/UKR Wniosek obywatela Ukrainy o przyznanie zasiłku celowego/stałego/okresowego z pomocy społecznej> 

Koniec pobytu w ośrodku zbiorowego zakwaterowania

W poprzednich nowelizacjach resort uszczelniał system pomocy w tzw. ośrodkach zbiorowego zakwaterowania (OZZ), teraz ustawa określa termin zakończenia przyjmowania w nich uchodźców wojennych z Ukrainy - 31 października 2025 r. Po tej dacie wojewoda będzie mógł udzielić pomocy w postaci zakwaterowania i wyżywienia wyłącznie grupom wrażliwym, wskazanym w ustawie (przepisy doprecyzowują ten krąg), m.in. dzieciom, na które pobierane jest świadczenie wychowawcze, osobom posiadającym orzeczenie o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności umiarkowanym i znacznym lub orzeczenie równoważne. Nowela podwyższa też minimalny limit osób z 10 do 20, aby uznać ośrodek za obiekt zbiorowego zakwaterowania. Określa też przypadki, w których wojewoda może wykwaterować obywatela Ukrainy z ośrodka, np. z powodu notorycznego łamania przyjętego w obiekcie regulaminu, nadużywania alkoholu, stosowania przemocy fizycznej i psychicznej w stosunku do innych osób.

Zdaniem MSWiA pobyt w takich ośrodkach nie sprzyja usamodzielnieniu się obywateli Ukrainy. Z danych resortu wynika, że obecnie ponad 50 proc. osób dopłaca do zamieszkiwania w OZZ. W dużej mierze są to osoby pracujące, które powinny się usamodzielnić i wyprowadzić z miejsc zbiorowego zakwaterowania lub ponosić pełne koszty zamieszkiwania. Utrzymanie do 31 października 2025 r. obowiązujących przepisów pozwoli im na znalezienie mieszkania i usamodzielnienie się. 

Fundacja Ukraiński Dom zwraca jednak uwagę, że tymczasowe zakwaterowanie jest nadal kluczowe dla osób, które wciąż przybywają do Polski, uciekając przed wojną i jej skutkami. 

- Zamiast całkowitego zamknięcia dostępu do ośrodków zbiorowego zakwaterowania, warto rozważyć alternatywne rozwiązania, które pozwoliłyby na dalsze wsparcie nowo przybyłych. Na przykład, umożliwić zakwaterowanie w OZZ osobom, które przybyły po wyznaczonej dacie, np. 1 stycznia 2025 r., po raz pierwszy otrzymały numer PESEL z adnotacją UKR, rozważyć skrócenie gwarantowanego pobytu tam z 120 do 90 lub 60 dni – wskazuje Myrosława Keryk, prezeska Fundacji „Ukraiński Dom”. 

Czytaj też w LEX: Ministerstwo Sprawiedliwości, Wytyczne do standardów ochrony dzieci dla ośrodków zakwaterowania zbiorowego, w których przebywają dzieci cudzoziemskie> 

 

Przedłużenie uproszonego trybu budzi sprzeciw NRL  

Nowela wprowadza także zmiany w ustawie o zawodach lekarza i lekarza dentysty, mające na celu uszczelnienie tzw. systemu uproszczonego, umożliwiającego wykonywanie zawodu lekarza i lekarza dentysty przez obywateli Ukrainy oraz inne osoby, które uzyskały kwalifikacje lekarza lub lekarza dentysty poza Unią Europejską (dziś według MSWiA to 5248 obywateli Ukrainy, którzy otrzymali zgodę na wykonywanie zawodu lekarza i lekarza dentysty).

Przeciwko tym zmianom po raz kolejny zaprotestowała Naczelna Rada Lekarska. W ocenie samorządu lekarskiego oba uproszczone tryby nabywania  uprawień do wykonywania zawodu lekarza powinny być niezwłocznie uchylone, a nie doprecyzowane czy uszczelniane. NRL wskazuje, że uproszone tryby nabycia uprawnień do wykonywania zawodu lekarza nie dają możliwości rzetelnej weryfikacji kwalifikacji takich osób, sprawowania właściwego nadzoru.

- W rezultacie możliwość leczenia pacjentów otrzymują osoby, których kwalifikacje medyczne (dyplom lekarski oraz program nauczania poprzedzający uzyskanie dyplomu) nie podlegają rzetelnej weryfikacji pod kątem spełnienia minimalnych wymogów kształcenia określonych w przepisach Unii Europejskiej – wskazuje w stanowisku NRL.

Zmiany dotyczą także ustawy o zawodach pielęgniarki i położnej i mają umożliwić właściwym okręgowym izbom pielęgniarek i położnych przedłużenie warunkowego prawa wykonywania zawodu wydanego w ramach tzw. procedury uproszczonej do czasu ukończenia kształcenia zgodnego z wymogami UE i kontynuację zatrudnienia w zawodzie pielęgniarki lub położnej na terytorium Polski , jednak nie dłużej niż o trzy lata. 

Czytaj też w LEX: Kacprzyk Michał, Uproszczone zasady zatrudniania cudzoziemców z Ukrainy> 

Korkowe nie dla uchodźcy 

Nowela doprecyzowuje też kwestie związane z prowadzeniem w systemie teleinformatycznym krajowego zbioru rejestrów, ewidencji i wykazu w sprawach cudzoziemców. Komendant główny Straży Granicznej będzie miał obowiązek wpisywania danych z dokumentów stanowiących podstawę przekroczenia granicy oraz dodania odcisków linii papilarnych w celu jednoznacznej identyfikacji osób (jednocześnie usunięto obowiązek przechowywania własnoręcznych podpisów).

Część zmian dotyczy także świadczeń socjalnych oraz opieki nad dziećmi. Projekt doprecyzowuje przepisy dotyczące pieczy zastępczej - poprzez wskazanie, że sprawowanie nadzoru nad opiekunami przez jednostki powiatu powinno uwzględniać również przestrzeganie praw dziecka. Uszczegółowiono przesłanki do otrzymania świadczenia 800 plus, tak by wypłacane było również na dzieci, które ukończyły szkołę ponadpodstawową przed ukończeniem 18. roku życia oraz spełniające obowiązek nauki przez uczęszczanie do uczelni lub na kwalifikacyjne kursy zawodowe. 

Ustawa przedłuża do końca 2026 r. preferencje podatkowe, stanowiące wsparcie w związku z trwającym konfliktem w Ukrainie.

Podczas II czytania w Sejmie do noweli dodano też poprawkę, która uchyliła w ustawie przepisy umożliwiające przeznaczenie dochodów z opłat związanych ze sprzedażą napojów alkoholowych, czyli tzw. korkowe  na pomoc obywatelom Ukrainy. 

Teraz ustawa trafi do Senatu. 

Polecamy też w LEX: Brzostowska Monika, Pomoc dla Ukrainy – preferencje podatkowe dla pomagających i uchodźców>