Spadkodawcy Zofia i Stanisław małżonkowie W. byli rodzicami Cecylii P. i Marii P. oraz dziadkami Roberta W. i Ewy W. Prawa do spadku po spadkodawczyni Zofii W. zostały stwierdzone na rzecz męża Stanisława W. i ich trojga dzieci - dwóch córek i syna po ¼ dla każdego z nich.
Prawa do spadku po Stanisławie W. zostały stwierdzone w ogólności i w odniesieniu do wchodzącego w skład spadku gospodarstwa rolnego na rzecz: córek po 5/12 części oraz wnuków Roberta i Ewy - po 1/12 części.
Darowizna na rzecz córki
Spadkodawcy posiadali liczne nieruchomości – część z nich sprzedali za życia, a część darowali córce Cecylii P. i synowi Janowi W.
- Jako pierwsza darowiznę otrzymała córka Cecylia P.. Zgodnie z aktem notarialnym z 21 maja 1965 r. otrzymała ona nieruchomość miejską, obejmującą działkę gruntu budowlanego.
- W 1968 r. spadkodawcy obdarowali drugą córkę – Marię P.., która otrzymała środki finansowe odpowiadające 1/20 ceny nabycia nieruchomości rolnej, objętej aktem notarialnym z 28 sierpnia 1968 r.
- Jako ostatni obdarowany został syn spadkodawców – Jan W.. Nieformalną umową darowizny z 1970 r. otrzymał grunty rolne powierzchni 0,9626 ha. Od tego czasu Jan W. był ich posiadaczem i uprawiał je.
Sporna wartość działek
Sąd wskazał, że skład spadku nie stanowił przedmiotu sporu. Spór dotyczył natomiast wartości majątku spadkowego i przedmiotu darowizn podlegających zaliczeniu oraz ich wartości.
Sąd przyjął, że zaliczeniu do schedy spadkowej podlegają darowizny dokonane na rzecz Cecylii P., Marii P. oraz Jana W. jako wstępnego wnuków Zofii i Stanisława. Darowizny te nie zostały zwolnione z obowiązku zaliczenia do schedy przewidzianego w art. 1039 par. 1 k.c.
Wartość darowizn sąd obliczył według zasad określonych w art. 1042 par. 2 k.c. Podniósł, że tylko wnuki nie akceptowały skutków zmian w zakresie przeznaczenia nieruchomości, żądając ich oszacowania zgodnie z przeznaczeniem w dacie otwarcia spadku i dokonania darowizn.
Postanowieniem z 17 kwietnia 2019 r. Sąd Okręgowy w Ostrołęce, na skutek złożonych apelacji, zmienił zaskarżone postanowienie, oddalił apelacje w pozostałym zakresie i orzekł o kosztach postępowania apelacyjnego.
W zakresie istotnym z punktu widzenia postępowania kasacyjnego Sąd Okręgowy wskazał, że spór dotyczył prawidłowego rozumienia pojęcia „stanu” spadku, a w konsekwencji wartości majątku oraz przedmiotu i wartości darowizn podlegających zaliczeniu.
Skarżący zarzucali bowiem, że zmiana przeznaczenia gruntu po dokonaniu darowizny nie może wpływać na stan darowizny z chwili jej dokonania, przeznaczenie należy bowiem traktować jako element stanu nieruchomości.
Stan majątku w chwili otwarcia spadku
W ocenie Sądu Okręgowego, wbrew zarzutom apelacji, Sąd Rejonowy ustalił jednak skład i wartość spadku, mając na uwadze stan spadku z chwili jego otwarcia, a wartość z chwili dokonania działu.
Sąd Okręgowy nie podzielił tym samym wyrażonego w apelacjach uczestników postępowania poglądu sprowadzającego się do uznania, że przeznaczenie gruntu jest cechą stanu nieruchomości, a dla wyceny powinno być brane pod uwagę przeznaczenie z daty darowizny.
Skargi kasacyjne od tego postanowienia złożyli uczestnicy postępowania to jest dwoje wnuków.
Sąd Najwyższy uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania. Sądowi Okręgowemu w Ostrołęce - orzekł, że zasadnicze znaczenie miał podniesiony w skargach kasacyjnych zarzut naruszenia art. 1042 par. 2 k.c. Według tego przepisu, wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili działu spadku.
Uzasadniając ten zarzut, skarżący wskazywali, że sądy błędnie zinterpretowały powołany przepis, uznając, że przy ocenie stanu darowizny, której przedmiotem jest nieruchomość, należy wziąć pod uwagę aktualne przeznaczenie nieruchomości.
Podczas gdy według k.c., jak również z wykładni celowościowej wynika, że stan nieruchomości należy określić na dzień dokonania darowizny i według tego stanu powinna zostać wyceniona wartość darowizny. Przy czym przez stan nieruchomości należy rozumieć wszystkie elementy charakteryzujące nieruchomość z punktu widzenia jej stanu, w tym również przeznaczenie na dzień dokonywania darowizny.
Zdaniem skarżących, niezasadny jest argument, że uwzględnienie przeznaczenia nieruchomości z chwili dokonywania darowizny odbiegałoby od aktualnych cen rynkowych.
Nieruchomość objęta darowizną była nieruchomością rolną, a przeznaczenie gruntu było jednym z podstawowych, istotnych elementów określających jej stan - wskazał Sąd Najwyższy.
Zaliczanie darowizn na schedę spadkową (art. 1039 i n. k.c.) służy dążeniu do równego traktowania spadkobierców przez zapewnienie, że transfery majątkowe dokonywane z majątku przyszłego spadkodawcy na rzecz małżonka lub zstępnych będą uwzględnione przy dziale spadku, który następuje między tymi osobami. Rozwiązanie to realizuje dorozumianą intencję spadkodawcy przez wyrównanie w dziale spadku korzyści uzyskanej uprzednio przez jednego ze spadkobierców.
Zaliczenie darowizny na schedę spadkową stanowi wyłącznie operację rachunkową - nie wpływa ono na udział, w jakim spadkobierca dochodzi do spadku i jego odpowiedzialność za długi spadku. Mechanizm ten ma zastosowanie wyłącznie w przypadku dziedziczenia ustawowego i dyspozytywny charakter w tym sensie, że spadkodawca może dokonać darowizny ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia, przy czym wola spadkodawcy może wynikać z jego oświadczenia lub – w sposób dorozumiany – z okoliczności, w jakich darowizna została dokonana.
SN: Stan darowizny z chwili jej dokonania
Z materiału sprawy wynikało jednoznacznie, że nieruchomość nieformalnie darowana wstępnemu skarżących Jana W. miała charakter rolny, co pozwoliło na późniejsze objęcie jej uwłaszczeniem i obligowało do zaliczenia na schedę spadkową – potwierdził SN.
Taki też stan przedmiotu darowizny powinien stanowić podłoże ustalenia jej wartości, z uwzględnieniem jednak cen obowiązujących w chwili działu. Zarzut naruszenia art. 1042 par. 2 k.c. należało tym samym uznać za uzasadniony.
Według Izby Cywilnej SN niezbędne w okolicznościach sprawy skorzystanie z wiedzy specjalnej powinno zakładać oszacowanie nieruchomości z uwzględnieniem jej przeznaczenia w chwili dokonania darowizny, nie zaś przeznaczenia, które darowana nieruchomość uzyskała na skutek następczych zmian planistycznych.
W składzie orzekającym zasiadali: SSN Paweł Grzegorczyk (przewodniczący, sprawozdawca), SSN Agnieszka Piotrowska oraz SSN Władysław Pawlak
Postanowienie Izby Cywilnej SN z 9 lutego 2024 r. sygnatura II CSKP 903/22
