Zagadnienie prawne wyłoniło się na tle sprawy o rozwód prowadzonej przez małżeństwo T. Pozew o rozwód wniosła żona. Domagała się orzeczenia bez orzekania o winie oraz ustalenia miejsca pobytu dzieci w miejscu jej zamieszkania jako matki małoletnich. Ponadto – domagała się powierzenia władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom, ustalenia z nimi kontaktów z pozwanym ojcem oraz zasądzenia alimentów.
Wina i alimenty – od matki
Pozwany ojciec dzieci nie sprzeciwił się rozwodowi, ale zażądał orzeczenia o winie z wyłącznej winy powódki.
Sąd Okręgowy w lipcu 2021 r. orzekł rozwód małżeństwa z winy powódki, wykonywanie władzy rodzicielskiej nad synami powierzył obojgu rodzicom, ustalił też miejsce przebywania dzieci u ojca. Obowiązkiem kosztów utrzymania synów i wychowania obciążył ojca i matkę. Od powódki zasądził raty alimentacyjne.
Wyrok ten zaskarżyła powódka w zakresie winy rozkładu pożycia i ustalenia miejsca pobytu dzieci.
Sprawa była rozpoznawana przez sąd I instancji w składzie sędzia i dwóch ławników. Ale wszystkie zarządzenia wykonawcze i porządkowe wydawał tylko sędzia przewodniczący. Decyzje m.in. dotyczące rozpoznania dowodów, sprawozdanie środowiskowe i opinie specjalistów należały do sędziego.
Taki skład sądu wynikał z zarządzenia przez wiceprezesa Sądu Okręgowego z 6 lipca 2021 r. w związku z ustawą z 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19 i innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych.
Czytaj też w LEX: Łazarska Aneta, Skład sądu drugiej instancji w postępowaniu cywilnym >
Dwóch ławników w składzie
Sąd Apelacyjny zaznaczył, że sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę w granicach apelacji, a w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność postępowania. Oznacza to, że sąd odwoławczy musi uwzględnić nieważność postępowania, nawet jeśli strona skarżąca nie zgłaszała zarzutów takiej wadliwości postępowania.
Sąd II instancji powziął poważne wątpliwości dotyczące wykładni art. 15 zzs (ze znaczkiem 1 ust.1 pkt 4 ustawy z 2 marca 2020 zwanej antycovidową w brzmieniu ustalonym nowelizacją z 28 maja 2021 r. k.p.c., dotyczące ukształtowania sądu I instancji na końcowym etapie rozpoznawania sprawy. Chodziło o czas od wydania przez prezesa sądu zarządzenia z 6 lipca 2021 r. o udziale w składzie ławników.
Według aktualnego brzmienia ustawy w pierwszej i drugiej instancji sąd rozpoznaje sprawy w składzie jednego sędziego, z wyjątkiem spraw rozpoznawanych w składzie jednego sędziego i dwóch ławników. Prezes sądu może zarządzić rozprawę w składzie trzech sędziów, jeśli sprawa jest szczególnie zawiła.
Nieważność rozwodu
Sąd Apelacyjny w Rzeszowie wskazał, że art. 15 zzs1 ust.1 ustawy antycovidowej ze względu na datę wejścia w życie nie jest miarodajna dla oceny prawidłowości składu w tej sprawie.
Przepis ustawy Covidowej, analogicznie jak znowelizowane w 2019 r. regulacje Kodeksu postępowania cywilnego, pomijając określenie, że chodzi o sędziów zawodowych zdawał się więc nie stanowić podstawy do zarządzenia rozpoznania sprawy w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników. Wykładnia przepisów tzw. ustawy COVID-19 doprowadziła sąd drugiej instancji do wniosku, że zarządzenie przez prezesa sądu rozpoznania sprawy w składzie ławniczym było w ówczesnym stanie prawnym (obowiązującym począwszy od 3 lipca 2021 r.) niedopuszczalne.
Czytaj też w LEX: Zembrzuski Tadeusz, Przeciwdziałanie i zwalczanie epidemii COVID-19 w postępowaniu cywilnym, czyli pożegnanie z kolegialnością orzekania >
Sąd Apelacyjny wskazał na możliwość rozpoznania każdej sprawy niezależnie od trybu, w jakim się toczy – w składzie trzech sędziów (art. 47 § 4 k.p.c., jak i art. 15zzs1 ust. 1 pkt 4 uCOVID-19), jednakże skład sądu ukształtowany w ten sposób obejmuje wyłącznie sędziów tzw. zawodowych, a więc nie ławników. Obecnie prawodawca odstąpił od używanego poprzednio określenia „sędzia zawodowy”, równoznacznego z określeniem „sędzia państwowy”, zastępując je określeniem „sędzia”, nieopatrzonym jakimkolwiek przymiotnikiem.
Zarządzenie rozpoznania sprawy w składzie ławniczym nie miałoby podstawy prawnej w art. 47 k.p.c., a tym samym skład w ten sposób
ukształtowany należałoby uznać za sprzeczny z przepisami prawa.
Czytaj też w LEX: Olaś Andrzej, Kolegialność a jednoosobowość - skład sądu I instancji w procesie cywilnym: doświadczenia i perspektywy >
Odstępstwo niezrozumiałe
Sąd Apelacyjny rozpatrywał przedstawione zagadnienie prawne w szerszym kontekście, a więc, czy tak ukształtowany sąd był sądem ustanowionym ustawą w rozumieniu art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, oraz czy taki skład sądu nie naruszał prawa stron do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji w zw. z art. 2, art. 31 ust. 3 i art. 176 Konstytucji). Skłonił się do odpowiedzi negatywnej na przedstawione pytanie, jeżeli rozważania ograniczone zostałyby wyłącznie do kwestii zgodności składu sądu z przepisami ustawy COVID-19 i art. 47 par. 4 k.p.c.
Sąd Apelacyjny uznał za całkowicie niezrozumiałe i absolutnie nieuzasadnione ochroną zdrowia lub jakiejkolwiek innej wartości utrzymanie w mocy wyjątkowego rozwiązania przez okres roku od ogłoszenia ustania stanu epidemii (przez władzę wykonawczą, co tylko potwierdza, że zagrożenie epidemiczne i dążenie do jego zredukowania nie stanowiło realnej, rzeczywistej przyczyny wprowadzenia odstępstwa od zasady orzekania w składzie ławniczym przez sąd pierwszej instancji m.in. w sprawach rozwodowych).
Powstało zatem zagadnienie, czy sąd pierwszej instancji w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników, ukształtowany na podstawie zarządzenia wiceprezesa Sądu Okręgowego w Rzeszowie z dnia 6 lipca 2021 r., rozpoznający sprawę po wejściu w życie art. 15 zzs1 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 2 marca 2020 r. o szczegółowych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych był sądem ustanowionym zgodnie z przepisami prawa.
A w wypadku udzielenia odpowiedzi negatywnej: Czy wobec sprzeczności składu sądu z przepisami prawa zachodziła nieważność postępowania?
Izba Cywilna podjęła uchwałę, według której w sprawach o rozwód, zarówno niezakończonych do 3 lipca 2021 r., jak i wszczętych w okresie od 3 lipca 2021 r. do 14 kwietnia 2023 r., sąd pierwszej instancji orzeka w składzie jednego sędziego, chyba że prezes sądu zarządził rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów. W razie rozpoznania takiej sprawy w składzie jednego sędziego i dwóch ławników zachodzi nieważność postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c.).
Uchwała trzech sędziów Izby Cywilnej SN z 14 grudnia 2023 r., sygn. akt III CZP 32/23
Czytaj też w LEX: Skład sądu w II instancji po nowelizacji KPC >
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
