16 czerwca 2023 r. Sejm uchwalił nowelizację ustawy o emeryturach pomostowych oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 3321). Realizuje ona jeden z punktów porozumienia, jakie rząd podpisał z KK NSZZ „Solidarność”, czyli wyłączenie wygasającego charakteru emerytur pomostowych. Przy tej okazji uchylony zostanie art. 53 ustawy, który zobowiązywał ministra pracy do przygotowania strategii dotyczącej wspierania zatrudnienia i aktywizacji zawodowej osób wykonujących przez co najmniej 15 lat prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, którym nie przysługuje prawo do emerytury pomostowej. Strategia ta nigdy nie została jednak opracowana i wszystko wskazuje na to, że już nie zostanie.
- Najgorsze jest to, że zmiany robione są na kolanie, bez żadnych analiz, a ich efektem będzie duży chaos na rynku pracy. Nierozwiązany pozostanie problem ludzi, którzy wykonują prace wymagające dużego obciążenia psychicznego czy osób, które przed laty zgodziły się, by pracodawca nie wpisywał ich stanowiska czy ich samych do wykazu prac wykonywanych w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Pracodawca miał w ten sposób oszczędności, bo nie musiał płacić składek na Fundusz Emerytur Pomostowych, a pracownicy dziś nie będą mieli prawa do emerytury pomostowej, jeżeli nie będą w stanie wykazać swoich racji w dość skomplikowanym postępowaniu – mówi dr Tomasz Lasocki, adiunkt na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Jego zdaniem, brak przygotowania strategii uniemożliwia stwierdzenie, czy pozostawienie na stałe emerytur pomostowych jest zasadne czy nie, skoro stanowią one instrument realizacji szerokiej strategii, która nie została opracowana.
Zobacz procedurę w LEX: Ustalenie obowiązku opłacania składek na Fundusz Emerytur Pomostowych >
Czytaj również: Emerytury pomostowe - nowelizacja nie załatwia starych spraw, konieczny nowy wniosek do ZUS
Wcześniejsza dezaktywizacja zawodowa osób wykonujących pracę uciążliwą
Emerytury pomostowe, czyli świadczenie pobierane przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego, miały kompensować wieloletnią uciążliwą pracę. Zgodnie z art. 4 ustawy z 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (tekst jedn. Dz.U. z 2023 r., poz. 164) prawo do niej przysługuje pracownikowi, który co do zasady spełnia łącznie następujące warunki:
- urodził się po 1948 roku,
- osiągnął wiek wynoszący co najmniej 55 lat w przypadku kobiet i co najmniej 60 lat w przypadku mężczyzn,
- wykonywał pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze co najmniej 15 lat,
- wykonywał pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze przed 1 stycznia 1999 roku oraz po 31 grudnia 2008 roku,
- posiada okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn.
Zobacz zestawienie: Wykaz prac w szczególnych warunkach - ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz. U. Nr 237, poz. 1656) >
Założeniem ustawodawcy był wygasający charakter emerytur pomostowych z uwagi na coraz większą dbałość pracodawców o bhp. Rząd postanowił jednak uchylić ich wygasający charakter.
- To jest rozwiązanie oczekiwane przez ludzi i postulowane przez Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych. Niewątpliwie jest to potrzebne dla określonych grup pracowników i stanowisk pracy – przekonuje dr Liwiusz Laska, adwokat, b. przewodniczący Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Pracy, ekspert OPZZ.
- To nie jest rozwiązanie systemowe. Pytanie, czy ktoś w ogóle zrobił audyt w kwestii aktywizacji zawodowej pracowników wykonujących pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze i ich kształcenia ustawicznego, a nie tylko decyzji politycznej o uchyleniu wygasającego charakteru emerytur pomostowych – mówi z kolei Katarzyna Siemienkiewicz, ekspert ds. prawa pracy Pracodawców RP. I dodaje: - To jest przykład działań, które nie biorą pod uwagę możliwości aktywizacji różnych grup zawodowych. To nie jest dobry prognostyk dla rynku pracy.
Sprawdź w LEX: Czy wiek przejścia na emeryturę pomostową jest wiekiem emerytalnym uzasadniającym kodeksową ochronę? >
Zdaniem Katarzyny Siemienkiewicz, decyzja o uchyleniu wygasającego charakteru emerytur pomostowych zdestabilizuje rynek pracy. – Utrzymujemy emerytury pomostowe mimo coraz większego zaangażowania pracodawców w postęp technologiczny i eliminację szkodliwych czynników w miejscu pracy. To się samo dzieje, bez strategii rządu, choć to na rządzie ciąży obowiązek przygotowania strategii aktywizacji zawodowej ludzi wykonujących prace uciążliwe – podkreśla Siemienkiewicz.
Oskar Sobolewski ekspert emerytalny i rynku pracy w HRK Payroll Consulting, założyciel Debaty Emerytalnej, zwraca natomiast uwagę na fakt, że nowelizowane przepisy nie przewidują żadnego ograniczenia czasowego funkcjonowania emerytur pomostowych. – Taki zabieg w przyszłości może utrudnić możliwość ograniczenia emerytur pomostowych – zauważa.
Zobacz procedury w LEX:
Pomostówki wymagają szerszej strategii
Z danych opublikowanych w ekspertyzie Instytutu Spraw Publicznych, przygotowanej dla Rady Dialogu Społecznego, pt.: „Dylemat wygaszenia emerytur pomostowych. Interdyscyplinarna analiza stanu obecnego oraz rekomendacje na przyszłość”, autorstwa dr Janiny Petelczyc i dra Tomasza Lasockiego, wynika, że liczba beneficjentów systemu systematycznie rośnie od 2009 r., kiedy to emerytury pomostowe pobierało 1,8 tys. osób. W 2020 r. beneficjentów było 33,5 tys., a od stycznia do końca listopada 2021 r. emerytury pomostowe pobierało już 37,9 tys. osób. Przeciętna emerytura pomostowa wynosiła wówczas 3 410,41 zł, podczas gdy przeciętna emerytura z FUS - 2 544,54 zł.,
Zobacz linię orzeczniczą w LEX: Praca o szczególnym charakterze – kryteria kwalifikacji z uwzględnieniem wymiaru czasu pracy oraz faktycznego czasu wykonywania pracy o szczególnym charakterze >
W 2020 r. płatnicy zgłosili do ZUS drukiem ZUS ZSWA 308,4 tys. osób wykonujących pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. To o 2,7 proc. mniej niż rok wcześniej.
Średni wiek osoby wykonującej pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wynosił 45,5 lat. Przy czym dla mężczyzn średni wiek był wyższy - 45,8 lat, a dla kobiet niższy – 44,5 lat. - Wiek ten systematycznie rośnie, jak wskazują dane z ZUS, w 2010 r. wynosił 43,4 (ogółem) oraz 43,9 lat dla mężczyzn i 41.8 lat dla kobiet – zauważają autorzy ekspertyzy.
Zdaniem autorów ww. ekspertyzy, podstawą zmian prawa powinna być kompleksowa strategia, a przyszłe rozwiązania dla osób wykonujących prace uciążliwe powinny być nakierowane na przekwalifikowywanie oraz kontynuację zatrudnienia w innym zawodzie. Powinno to być jednak poprzedzone szczegółowymi badaniami. Co więcej, w ekspertyzie wskazano, że opracowując strategię, warto byłoby rozszerzyć zakres podmiotowy wskazany w art. 53 ustawy o emeryturach pomostowych. - Strategia nie powinna być kierowana wyłącznie do osób z 15-letnim stażem, lecz obejmować działania adresowane do osób na różnym etapie wykonywania takiej pracy (np. staż roczny, 5-cio, 10-cio, 15-sto, 20-letni). W kontekście zakresu podmiotowego strategii podkreślono, że niezbędne będzie rozważenie zasadności rozszerzenia wsparcia również o osoby niebędące pracownikami. Wskazano, że w okresie sprzed przemian ustrojowych, kiedy kształtował się obecny model, zatrudnienie pracownicze było niemal wyłączną formą osobistego świadczenia pracy najemnej. Dzisiaj zatrudniający często korzystają z tzw. wolnych współpracowników (B2B) czy osób zatrudnionych na podstawie umów cywilnych nierzadko przy wykonywaniu prac uciążliwych. Ten fakt nie powinien umknąć uwadze opracowującym strategię – przekonują dr Petelczyc i dr Lasocki.
Sprawdź również książkę: Kodeks pracy. Wynagrodzenia, urlopy i czas pracy. Ochrona zatrudnienia i świadectwa pracy. Organizacje pracodawców, związki zawodowe i spory zbiorowe >>
Więcej pracowników będzie musiało się mierzyć z problemem
Magdalena Januszewska, radca prawny, specjalizująca się w prawie pracy i zabezpieczenia społecznego, zwraca uwagę na problemy, jakie mają pracownicy, których pracodawca nie zgłosił do ZUS jako pracowników wykonujących pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. - Należy pamiętać, że zgłoszenie wiąże się z koniecznością opłacania składek na FEP od wynagrodzenia każdego zgłoszonego pracownika w wysokości 1,5 proc. Także za tych, którzy dotychczas nie mieli szans na pomostówkę, ze względu na brak stażu w szczególnych warunkach lub charakterze przed 1999 r. – mówi mec. Januszewska. I podkreśla, że wraz z usunięciem charakteru wygasającego emerytur pomostowych to, czy ktoś został zgłoszony do ZUS, czy też nie, nabiera nowego znaczenia.
Czytaj w LEX: Składka na fundusz emerytur pomostowych >
- Pracodawca nie ma pełnej swobody w działaniu. Musi dokonywać oceny rodzaju wykonywanej pracy. Kiedyś były resortowe dzienniki i zarządzenia wskazujące stanowiska w danych branżach, na których pracę kwalifikowano jako pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Teraz ciężar tej kwalifikacji przesunięty na pracodawcę. Pracownikowi nie jest łatwo ją podważyć. Początkowo pracownik przed inspekcją pracy mógł kwestionować tylko to, że nie umieszczono go w ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze – podkreśla mec. Januszewska. Przypomina, że dopiero od 2023 r. może także kwestionować, że pracodawca nie umieścił stanowiska, na którym dana osoba pracuje, w wykazie stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. A przecież to właśnie otwiera drogę do wpisana danego pracownika do ewidencji pracowników.
Czytaj w LEX: Praca w szczególnych warunkach i praca o szczególnym charakterze >
- Tak wynika z nowego (obowiązującego od 1 stycznia 2023 r.) brzmienia art. 41 ust. 6 ustawy o emeryturach pomostowych: w przypadku nieumieszczenia stanowiska pracy, na którym pracownik wykonuje pracę, w wykazie, o którym mowa w ust. 4 pkt 1, lub nieumieszczenia pracownika w ewidencji, o której mowa w ust. 4 pkt 2, pracownikowi przysługuje skarga do Państwowej Inspekcji Pracy – zaznacza mec. Magdalena Januszewska. Jej zdaniem, przy jednoczesnym wyłączeniu charakteru wygasającego emerytur pomostowych będzie oznaczało, że wzrośnie liczba osób, które z tym problemem będą się borykały. Alternatywnie, wykazanie szczególnej pracy na danym stanowisku będzie następować dopiero w postępowaniu odwoławczym przed sądem od decyzji ZUS odmawiającej emerytury pomostowej.
Potwierdzają to dane Departamentu Statystyki i Analiz Głównego Inspektoratu Pracy, z których wynika, że Państwowa Inspekcja Pracy w zakresie emerytur pomostowych prowadziła 21 spraw w 2020 r., 20 spraw w 2021 r. i 57 spraw w 2022 r.
Zobacz wzór dokumentu: Odwołanie od decyzji odmawiającej prawa od emerytury pomostowej >
Czytaj w LEX:
Czy pracownikowi przechodzącemu na emeryturę pomostową należy wypłacić odprawę emerytalną? >
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
