Sądy niechętnie uwzględniają powództwa o ustalenie nieistnienia małżeństwa. W zasadzie jest to roszczenie, które omija pozew o rozwód. Stwierdzenie nieistnienia małżeństwa, w przeciwieństwie do rozwodu, nie pozostawia w papierach negatywnego śladu w postaci wzmianki – rozwiedziony lub rozwiedziona. Może to być wygodniejsze rozwiązanie choćby z powodów religijnych.
Co mówi kodeks rodzinny?
Jeżeli mimo niezachowania przepisów, został sporządzony akt małżeństwa, każdy, kto ma w tym interes prawny, może wystąpić z powództwem o ustalenie nieistnienia małżeństwa – stwierdza kodeks rodzinny i opiekuńczy.
Jak wyjaśnia kierownik Urzędu Stanu Cywilnego w Nowej Soli Sławomir Wojciechowski, w celu zawarcia małżeństwa w Polsce każda osoba musi złożyć do kierownika USC pisemne zapewnienia o nieistnieniu okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa. Zapewnienia są składane pod odpowiedzialnością karną.
Czytaj też: Bigamia jedną z podstaw unieważnienia małżeństwa
Przeciwwskazania do zawarcia małżeństwa wymienione są w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym w art. 10 - 15. i dotyczą:
- wieku,
- ubezwłasnowolnienia całkowitego
- choroby psychicznej
- niedorozwoju umysłowego
- stanu cywilnego
- pokrewieństwa i powinowactwa
- przysposobienia
- wady oświadczenia woli.
Zobacz procedurę: Postępowanie w sprawie z powództwa o unieważnienie małżeństwa >
Zła wola narzeczonej
Powód Piotr K. wniósł o unieważnienie małżeństwa zawartego w złej wierze przez pozwaną Elżbietę K. Uznał on, że ukrywała przed nim w czasie narzeczeństwa swoją chorobę psychiczną.
W uzasadnieniu wskazał, że małżonkowie znali się przed ślubem trzy lata, ale zachowanie pozwanej w okresie narzeczeństwa i bezpośrednio po ślubie, nie wskazywało na to, że ma problemy ze zdrowiem psychicznym. Żona nie informowała go o tym. Jednak kolejne zachowania pozwanej i ataki choroby spowodowały, że nabrał poważnych wątpliwości co do tego czy małżeństwo stron będzie normalnie funkcjonować, tym bardziej, że zawierając związek małżeński z pozwaną, nie miał świadomości jej choroby.
Sąd Apelacyjnego w Krakowie 16 grudnia 2019 r. odmówił orzeczenia o nieistnieniu związku i orzekł, że nie każda choroba psychiczna uzasadnia unieważnienie małżeństwa, a jedynie taka, która zagraża małżeństwu lub zdrowiu przyszłego potomstwa (I ACa 1337/18).
Zobacz linię orzeczniczą: Choroba psychiczna i niedorozwój umysłowy małżonka jako przesłanki unieważnienia małżeństwa >
Nieświadoma zgoda na małżeństwo
W innej sprawie - w październiku 1998 r. do szpitala przybył zastępca kierownika Urzędu Stanu Cywilnego Grzegorz G., w celu przyjęcia oświadczenia stron o wstąpieniu w związek małżeński.
Odebrał od powoda zapewnienie o braku przeszkód do zawarcia małżeństwa, które powód podpisał. Następnie w obecności dwóch świadków odebrał od powoda i pozwanej oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński oraz sporządził protokół zawarcia tego związku, który, po odczytaniu, podpisał, jak również podpisali go świadkowie oraz powód i pozwana. Przed podjęciem powyższej czynności Grzegorz G. nie konsultował aktualnego stanu zdrowia powoda z lekarzem, bowiem powód nawiązał z nim kontakt i podpisał wszystkie dokumenty niezbędne do sporządzenia protokołu zawarcia małżeństwa poza lokalem USC (zapewnienie o braku przeszkód do zawarcia małżeństwa i wniosek o wpisanie wzmianki marginesowej w akcie urodzenia dziecka o zawarciu małżeństwa przez rodziców dziecka) oraz złożył oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński i podpisał protokół jego zawarcia poza lokalem USC.
Zaskarżonym wyrokiem z 28 września 2010 r. Sąd Apelacyjny w Gdańsku oddalił apelację powoda Janusza L. od wyroku Sądu pierwszej instancji oddalającego powództwo o ustalenie nieistnienia małżeństwa powoda z pozwaną Mirosławą L.
Sąd II instancji orzekł, że nie można żądać ustalenia nieistnienia małżeństwa (art. 2 k.r.o.) z powołaniem się na niezłożenie oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński z powodu pozostawania w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli (art. 151 par. 1 pkt 1 k.r.o.).
Zobacz linię orzeczniczą: Ustalenie nieistnienia lub istnienia małżeństwa >
Kierownik USC może żądać zaświadczenia od lekarza
Sąd Apelacyjny w Gdańsku dodał, że jeżeli kierownik urzędu stanu cywilnego poweźmie uzasadnioną wątpliwość co do stanu zdrowia nupturienta i jego zdolności do zawarcia związku małżeńskiego lub złożenia oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński, może zażądać stosowanego zaświadczenia lekarskiego.
Wszelkie dodatkowe wymagania i żądanie złożenia nie przewidzianych wyraźnie w przepisach dokumentów, niewątpliwie utrudniają zawarcie związku małżeńskiego, ograniczając tym samym prawa i wolności obywatelskie, a jeżeli wskazują na wątpliwości co do stanu psychicznego nupturienta i jego zdolności do złożenia oświadczenia woli o wstąpieniu w związek małżeński, mogą zagrażać jego dobrom osobistym. Powinny być stosowane jedynie wyjątkowo i tylko w okolicznościach jednoznacznie wskazujących na istnienie uzasadnionych wątpliwości w tym zakresie.
Wady oświadczenia woli
Występują one wówczas, kiedy oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński zostało złożone:
- przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli;
- pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej strony;
- pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, jeżeli z okoliczności wynika, że składający oświadczenie mógł się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste.
- Zatem, jeżeli wystąpi którykolwiek z wyżej wymienionych przypadków wady oświadczenia woli zawarcia małżeństwa, wówczas małżonek, który złożył oświadczenie dotknięte wadą, może żądać unieważnienia małżeństwa – wyjaśnia Sławomir Wojciechowski. - Mając na uwadze powyższe, zachodzi pytanie jak ma postępować kierownik lub duchowny (jeżeli jest to ślub konkordatowy) jeżeli poweźmie wątpliwość czy podczas składania oświadczeń przez nupturientów zachodzą te okoliczności wady oświadczenia woli?
Zgodnie z obowiązującymi przepisami kierownik USC lub duchowny ma obowiązek przez przyjęciem oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński wyjaśnić osobom zamierzającym zawrzeć małżeństwo doniosłość związku małżeńskiego, przepisy regulujące prawa i obowiązki małżonków oraz przepisy o nazwisku małżonków i o nazwisku ich dzieci – podkreśla kierownik Wojciechowski.
Czytaj też w LEX: Konstrukcyjne aspekty wadliwości zawarcia małżeństwa >
Obowiązki urzędnika
Przed wezwaniem do złożenia oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński, urzędnik powinien sprawdzić tożsamość osób zamierzających zawrzeć małżeństwo oraz wskazanych przez nich świadków. Ponadto musi zapytać mężczyznę i kobietę, czy zamierzają zawrzeć ze sobą małżeństwo, a gdy oboje odpowiedzą na to pytanie twierdząco, wezwać ich do złożenia oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński oraz oświadczeń w sprawie nazwisk małżonków i ich dzieci.
Po złożeniu oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński przez obie strony, kierownik USC ogłasza, że wskutek zgodnych oświadczeń obu stron małżeństwo zostało zawarte.
Czytaj też w LEX: Przedstawienie dokumentu tożsamości jako obowiązek osoby zamierzającej zawrzeć małżeństwo w świetle prawa o aktach stanu cywilnego >
Brak regulacji
Jak można zatem zauważyć, działania kierownika USC, w zakresie sprawdzenia czy zachodzą przesłanki wskazujące na wady oświadczenia woli, są mocno ograniczone. Na uwadze ponadto należy mieć obostrzenia związane w ochroną danych osobowych, w tym danych wrażliwych, które wynikają z RODO. Ograniczają one możliwość przetwarzania przez kierownika USC danych medycznych.
Pamiętać także należy o tajemnicy lekarskiej, która uniemożliwia udostępnianie informacji o pacjentach.
Jednym słowem, brak jest obecnie regulacji prawnych, które jednoznacznie wskazywałby, że to kierownik USC jest podmiotem zobowiązanym do zbadania czy w danym przypadku zachodzą okoliczności wskazujące na wadę oświadczenia woli o wstąpieniu w związek małżeński.
- Moim zdaniem rola kierownika USC w tym zakresie nie powinna obejmować tych czynności, bowiem jest on organem administracji publicznej odpowiedzialnym za prawidłowe zarejestrowanie aktu małżeństwa i przyjęcie oświadczeń, nie ma też możliwości oraz wiedzy i kwalifikacji aby móc jednoznacznie stwierdzić czy takie przesłanki występują – uważa kierownik Wojciechowski.
Nie oznacza to, iż kierownik USC powinien pozostać bierny i w ogóle nie zwracać na ten aspekt uwagi. Prawo daje bowiem możliwość, by w sytuacji gdy kierownik USC dowie się o istnieniu okoliczności wyłączającej zawarcie zamierzonego małżeństwa, odmówił przyjęcia oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński, a w razie wątpliwości zwrócił się do sądu o rozstrzygnięcie czy małżeństwo może zostać zawarte.
- Należy mieć na uwadze jakiej presji jest w takiej sytuacji poddany kierownik USC, kiedy w otoczeniu gości, nupturientów musi podjąć decyzję, że nie przyjmie oświadczeń o zawarciu małżeństwa, ponieważ podejrzewa, że zachodzą okoliczności wskazujące na wadę oświadczenia woli o zawarciu małżeństwa. Są to bardzo trudne sytuacje i wymagają niezwykłej czujności i racjonalności działania. W grę wchodzi bowiem ryzyko, że kierownik się mylił i wówczas nupturienci mogą żądać odszkodowania na drodze sądowej – zauważa kierownik Wojciechowski.
Zobacz też procedury:
Udział prokuratora w sprawie o unieważnienie małżeństwa >
