Zgodnie z art. 244 k.p.k. policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo, a zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się tej osoby albo zatarcia śladów przestępstwa bądź też nie można ustalić jej tożsamości albo istnieją przesłanki do przeprowadzenia przeciwko tej osobie postępowania w trybie przyspieszonym. Zatrzymania procesowe realizują przede wszystkim zadania w zakresie zapewnienia prawidłowego toku postępowania karnego (art. 243, 244 par. 1 k.p.k.).
- Zatrzymania, o których mowa mają raczej charakter zatrzymań porządkowych (prewencyjnych), mających na celu ochronę porządku i bezpieczeństwa publicznego, stosowanych wobec osób stwarzających w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego, a także dla mienia (art. 15 ust. 1 pkt 3 ustawy o Policji). Są one środkiem wykonywania ustawowych zadań policji - tłumaczy dr Marcin Mrowicki, główny specjalista w Zespole Prawa Karnego, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich. Co ważne zatrzymanie osoby może być zastosowane tylko wówczas, gdy inne środki okazały się bezcelowe lub nieskuteczne (art. 15 ust. 3 ustawy o Policji).
Czytaj w LEX: Kontrola prewencyjna - art. 15 ustawy o Policji >
Kiedy legitymowanie jest zatrzymaniem
I tu pojawia się pytanie. Czy przetrzymywanie przez policję osoby kontrolowanej w aucie jest legitymowaniem, czy już zatrzymaniem? Kamila Marciniak, adwokat z kancelarii Pietrzak Sidor&Wspólnicy spółka jawna, tłumaczy, że przepisy postępowania karnego nie zawierają definicji zatrzymania. Przepis art. 244 k.p.k. wskazuje wyłącznie przesłanki, które muszą zostać spełnione, aby policja (bądź inne uprawnione organy) miała prawo dokonania zatrzymania. W świetle poglądów doktryny oraz standardów wyznaczanych przez orzecznictwo, za zatrzymanie w rozumieniu art. 244 k.p.k. należy rozumieć faktyczne pozbawienie wolności.
- Ocena, czy doszło do zatrzymania, nie zależy przy tym od sporządzenia przez funkcjonariuszy protokołu zatrzymania, a wyłącznie od obiektywnej oceny indywidualnych okoliczności danej sprawy – w tym rodzaju stosowanych środków oraz długości czy sposobu przeprowadzenia czynności – mówi Kamila Marciniak.
Zobacz procedurę w LEX: Zatrzymanie osoby podejrzanej przez Policję >
Czytaj: Nastolatek ma prawo do pokojowego protestu>>
Granica jest cienka
W tej sytuacji należy spojrzeć na wymienione przepisy w świetle art. 5 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.
- I tak, w ocenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, punktem wyjścia przy rozstrzygnięciu kwestii, czy miało miejsce pozbawienie wolności, musi być konkretne położenie danej osoby, a pod uwagę należy wziąć szereg czynników zachodzących w konkretnej sprawie, takich jak rodzaj, czas trwania, skutki oraz sposób wykonania przedmiotowego środka – tłumaczy Marcin Mrowicki.
W ocenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu punktem wyjścia przy rozstrzygnięciu kwestii, czy miało miejsce pozbawienie wolności, musi być konkretne położenie danej osoby, a pod uwagę należy wziąć szereg czynników zachodzących w konkretnej sprawie, takich jak rodzaj, czas trwania, skutki oraz sposób wykonania przedmiotowego środka.
Zobacz procedurę w LEX: Zatrzymywanie osób w ramach wykonywanych czynności >
Jak wyjaśnia Marcin Mrowicki, różnica między pozbawieniem wolności a jej ograniczeniem widoczna jest jedynie w zakresie stopnia i intensywności, a nie charakteru lub treści. Proces kwalifikowania do którejś z tych kategorii niekiedy okazuje się niełatwym zadaniem w tym sensie, że niektóre z przypadków granicznych mają charakter czysto uznaniowy. Przykładowo w sprawie Kasparov przeciwko Rosji, Europejski Trybunał Praw Człowieka uznał, że doszło do pozbawienia wolności w sytuacji zatrzymania znanego rosyjskiego opozycjonisty, gdzie pięciogodzinne zatrzymanie skarżącego znacznie wykraczało poza czas ściśle niezbędny do sprawdzenia formalności zwykle związanych z podróżą na lotnisko.
- Arbitralne długotrwałe „legitymowanie” czy też uniemożliwianie oddalenia się aktywistom należy więc uznać za zatrzymanie – podkreśla Marcin Mrowicki.
Ale orzecznictwo rozbieżne
W tej kwestii orzecznictwo sądowe jest rozbieżne. Np. w wyroku z 15 lutego 2019 r., II AKa 446/18, LEX nr 2635001, Sąd Apelacyjny w Warszawie uznał, że zastosowanie 11 listopada 2017 r. przez funkcjonariuszy policji przymusu bezpośredniego w postaci siły fizycznej i przeniesienie obywatela ze skweru do radiowozu, a następnie przewiezienie go do siedziby Wydziału Prewencji, gdzie był przetrzymywany wraz z innymi osobami około 2-3 godzin na korytarzu - stanowiło bez wątpienia jego zatrzymanie. - Takie krótkotrwałe pozbawienie wolności wnioskodawcy w oczywisty sposób wykraczało poza potrzeby legitymowania, które - jeśli nie wiąże się z zatrzymaniem - przeprowadza się przecież na miejscu interwencji i nie jest do tego niezbędne użycie siły fizycznej - wskazano.
Z drugiej strony Sąd Rejonowy w Sokółce stwierdził, że do zatrzymania nie doszło, gdy aktywiści, którzy weszli na pas drogi granicznej i przerzucali jakieś przedmioty przez barierę, zostali wylegitymowani przez funkcjonariuszy Straży Granicznej, a czynność trwała godzinę i 20 minut z uwagi na konieczność wezwania patrolu policji, gdyż aktywiści odmówili podania swoich danych osobowych.
Jesteś zatrzymany? Też masz prawa
Zgodnie z art. 41 ust. 3 Konstytucji każdy zatrzymany powinien być niezwłocznie i w sposób zrozumiały dla niego poinformowany o przyczynach zatrzymania. Zatrzymany powinien być w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przekazany do dyspozycji sądu. Zatrzymanego należy zwolnić, jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania do dyspozycji sądu nie zostanie mu doręczone postanowienie sądu o tymczasowym aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami.
Osoba zatrzymana może złożyć zażalenie na podstawie art. 246 par 1 k.p.k. i domagać zbadania zasadności, legalności oraz prawidłowości jego zatrzymania.
Zobacz procedurę w LEX: Złożenie zażalenia na zatrzymanie >
- Zażalenie można wnieść nawet wówczas, gdy w ocenie funkcjonariuszy organów ścigania prowadzone czynności nie stanowiły zatrzymania i w konsekwencji nie został sporządzony protokół zatrzymania. Zadaniem sądu jest wówczas dokonanie oceny, czy doszło do zatrzymania, a jeśli tak – czy zatrzymanie to było zasadne, legalne i prawidłowe. Jeśli sąd krajowy uzna, że nie doszło do zatrzymania bądź nie stwierdzi związanych z nim nieprawidłowości, warto rozważyć m.in. złożenie skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu – tłumaczy Kamila Marciniak.
Zobacz procedurę w LEX: Sporządzenie skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka >
W przypadku faktycznego pozbawienia wolności aktywistów i aktywistek chodzi często o to, żeby utrudnić im działania.
Jak mówi Kamila Marciniak, ich zatrzymanie może zostać uznane za mające na celu wywołanie efektu mrożącego, mającego na celu wyłącznie zniechęcenie ich bądź innych osób do podejmowania działań o podobnym charakterze – w tym udziału w akcjach protestacyjnych czy udzielania pomocy charytatywnej w sytuacjach, które pozostają w sprzeczności z polityką prowadzoną przez władze publiczne.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.