Kara umowna może zostać przewidziana w umowie na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Ma ona zazwyczaj funkcję kompensacyjną i prewencyjną. Z jednej strony celem kary jest rekompensata szkody poniesionej przez wierzyciela w wyniku niewykonania umowy lub wadliwego jej wykonania. Z drugiej strony kara umowna ma mobilizować kontrahenta do prawidłowej i terminowej realizacji umowy. Dlatego wysokie sankcje karne bywają związane z zobowiązaniami o charakterze technicznym, np. w zakresie doręczenia polisy ubezpieczeniowej, gwarancji, udziału w spotkaniach, naradach itp.
Zobacz linię orzeczniczą: Zobowiązanie niepieniężne, którego wykonanie może być zabezpieczone karą umowną >
Realizacja celu prewencyjnego w wielu przypadkach sprowadza się do zastrzegania bardzo wysokich kar umownych. Przepisy prawa nie regulują górnej granicy kary umownej. Jednakże orzecznictwo wypracowało stanowisko odnośnie naliczania kar umownych. Nie oznacza to, że naliczanie kar czy ustalanie wysokości kar jest całkowicie swobodne. Przede wszystkim kara umowna powinna być możliwa do wyliczenia już w momencie zawarcia umowy, a jej wysokość nie powinna wymagać dowodzenia (wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie - I Wydział Cywilny z dnia 8 września 2022 r., I AGa 85/21). Kontrahent powinien być w stanie obliczyć karę umowną, która stanowi jego ryzyko kontraktowe. Zwykle obok kary umownej w umowie zawiera się zastrzeżenie, że jeśli wartość szkody przenosi wartość kary to wierzyciel zastrzega sobie prawo dochodzenia odszkodowania ponad wartość kary umownej.
Linia orzecznicza: Zastrzeżenie kary umownej na wypadek zwłoki, a dopuszczalność jej miarkowania, ze względu na wykonanie zobowiązania w znacznej części. >
Szacowanie wysokości kary umownej
Kara umowna nie może być naliczana w nieskończoność. Z jednej strony postuluje się wskazanie górnej granicy kary umownej, a z drugiej można przyjąć stanowisko wyrażone przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 sierpnia 2022 r. (II CSKP 326/22.). W wyroku sąd wskazał, że niezależnie od możliwości zakończenia stanu zwłoki (opóźnienia) przez wykonanie zobowiązania przez dłużnika (stan zwłoki jest od niego zależny) oraz miarkowania kary umownej, interes dłużnika zabezpiecza wystarczająco ścisłe powiązanie między możliwością domagania się wykonania zobowiązania zabezpieczonego karą umowną, a możliwością żądania zapłaty kary umownej. Sprawia ono, że przedawnienie roszczenia o wykonanie zabezpieczanego zobowiązania powoduje nieskuteczność jej dalszego naliczania, a wygaśnięcie zabezpieczanego zobowiązania - wygaśnięcie prawa do naliczania kary umownej za zwłokę czy opóźnienie.
Czytaj w LEX: Jastrzębski Jacek, Nietypowe kary umowne - swoboda sankcji kontraktowych i ochrona dłużnika >
Miarkowanie kary umownej
Przepis 484 par. 2 k.c. wprowadza instytucję miarkowania kary umownej. Zgodnie z par. 2. jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana. Oznacza to, że sąd w postępowaniu może karę obniżyć, jeśli wystąpią przesłanki określone w ustawie.
Czytaj w LEX: Kara umowna. Miarkowanie kary umownej >
Do przesłanek tych należy znaczne wykonanie zobowiązania przez dłużnika w znacznej części, a także rażące wygórowanie kart umownej. Celem przepisu jest zachowanie równowagi stron kontraktu. Zdarza się, że przewidziana w umowie kara jest nadmiernie wygórowana w stosunku do szkody jaką wierzyciel poniósł w związku z niewykonaniem lub wadliwym wykonaniem zobowiązania. Wówczas utrzymanie kary umownej w wysokości przewidzianej w umowie spowodowałoby nadmierne wzbogacenie wierzyciela. W takim przypadku mógłby wystąpić brak związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy karą umowną (rozumianą jako rekompensata za poniesioną szkodę) a wartością szkody czy samą szkodą ( w sytuacji, gdy byłaby znikoma lub w ogóle by nie wystąpiła). Nie każde niewykonanie zobowiązania skutkuje wystąpieniem szkody.
Sąd, oceniając wysokość kary umownej, na skutek podniesienia zarzutu miarkowania powinien brać pod uwagę istnienie szkody oraz jej rozmiar. W przypadku braku szkody lub jej nieznacznej wysokości Sąd może redukować karę umowną (por. Postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 30 stycznia 2023 r., I CSK 3624/22.)
Linia orzecznicza: Miarkowanie kary umownej >
W orzecznictwie wskazano, że za właściwe kryterium oceny rażącego wygórowania kary przyjmuje się stosunek kary do odszkodowania, które należałoby się wierzycielowi na zasadach ogólnych. W ramach naruszonego interesu niemajątkowego wierzyciela bierze się pod uwagę rodzaj i stopień uchybień dłużnika, jego gospodarcze położenie, stopień winy dłużnika, przyczyny opóźnienia, narażenie na szwank zaufania klientów (tak Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie - V Wydział Cywilny z dnia 22 września 2022 r., V ACa 109/22). Katalog kryteriów pozwalających na zmniejszenie kary umownej jest otwarty, a decyzja w przedmiocie miarkowania kary umownej jest silnie uwarunkowana okolicznościami faktycznymi konkretnej sprawy ( Postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 29 czerwca 2022 r., I CSK 497/22).
Czytaj w LEX: Kary umowne a podatek od towarów i usług >
Miarkowanie kary umownej następuje na podstawie zarzutu dłużnika zgłoszonego i uzasadnionego w piśmie procesowym. Miarkowanie stanowi uprawnienie sądu, z którego sąd korzysta w razie naruszenia równowagi pomiędzy stronami, do której doszłoby w razie utrzymania postanowień umownych.
Linia orzecznicza: Obniżenie kary umownej z uwagi na przyczynienie się wierzyciela do niewykonania zobowiązania >
Autorka: dr Małgorzata Pundyk-Glet, adwokatka, prowadzi Kancelarię Adwokacką w Gliwicach zajmującą się obsługą przedsiębiorstw osób fizycznych oraz jest właścicielem Ogólnopolskiej Szkoły Prawa. W ramach działalności naukowej prowadzi wykłady w Akademii WSB w Dąbrowie Górniczej. Autorka Legal Alert.
