Na skutek działań wojennych doszło do odpływu pracowników, przerwania łańcucha dostaw surowców do realizacji inwestycji, w tym zwłaszcza rud żelaza wykorzystywanych w procesie produkcji stali, jak i samej stali, które polscy przedsiębiorcy importowali z Ukrainy. Znaczne osłabienie polskiej waluty, także powoduje, że kontrakty stają się trudne do wykonania przy założeniu niezmienności warunków umownych. Powoduje to coraz częstsze pytania o możliwość zastosowania klauzuli rebus sic stantibus (łac. skoro sprawy przybrały taki obrót).
Czytaj też: Mechanizmy usprawniające realizację umów przewidziane w ustawie PZP >
Nie można był przewidzieć nowej sytuacji
W pierwszej kolejności odwołać się należy do zasad zmiany umowy wynikających z prawa zamówień publicznych, obecnie art. 455 ust. 1 pkt 4 ustawy – Prawo zamówień publicznych, stanowiącego o możliwości zmiany umowy spowodowanej okolicznościami, których zamawiający, działając z należytą starannością, nie mógł przewidzieć, o ile zmiana nie modyfikuje ogólnego charakteru umowy a wzrost ceny spowodowany każdą kolejną zmianą nie przekracza 50 proc. wartości pierwotnej umowy. Na podstawie art. 455 ust. 1 pkt 4 prawa zamówień publicznych ustawodawca dopuścił dokonywanie zmian koniecznych na skutek wystąpienia okoliczności nieprzewidywalnych.
Czytaj także: Prof. Adamus: Wojna w Ukrainie wpływa na gospodarkę - czy potrzebujemy przepisów o niewypłacalności?>>
Przepis ten implementuje do polskiego porządku prawnego postanowienia art. 72 ust. 1 lit. c dyrektywy 2014/24/UE oraz art. 89 ust. 1 lit. c dyrektywy 2014/25/UE. Celem regulacji jest ochrona instytucji zamawiającej, która może napotkać okoliczności zewnętrzne, których nie mogła przewidzieć w momencie udzielania zamówienia, w szczególności gdy zamówienie jest wykonywane przez dłuższy czas. W takim przypadku niezbędny jest pewien stopień elastyczności w celu dostosowania umowy do tych okoliczności bez konieczności przeprowadzania nowego postępowania o udzielenie zamówienia. Publicznoprawny charakter zamówienia publicznego nie może jednak prowadzić do wyłączenia ochrony wykonawcy przed niekorzystnymi skutkami okoliczności, których strony, działając z należytą starannością, nie mógł przewidzieć.
Wykonawca może wnioskować o zmianę umowy
Przywołany przepis nie odnosi się do uprawnienia wykonawcy, jednakże wykonawca może wnosić do zamawiającego o zmianę stosunków umownych. W praktyce na tle nowej ustawy prawo zamówień publicznych konieczność zmian umów pojawiła się ze zwiększoną siłą w dobie pandemii. Ustawodawca wzmocnił przepisy p.z.p. zgodnie z art. 15r ust. 4 u.z.p.z.c. regulacją wskazującą, że zamawiający, po stwierdzeniu, że okoliczności związane z wystąpieniem COVID-19, o których mowa w art. 15r ust. 1 u.z.p.z.c. wpływają na należyte wykonanie umowy, w uzgodnieniu z wykonawcą dokonuje zmiany umowy, o której mowa w art. 455 ust. 1 pkt 4 p.z.p. (analogicznie poprzednio art. 144 ust. 1 pkt 3 p.z.p. z 2004 r.), w szczególności przez:
- zmianę terminu wykonania umowy lub jej części, lub czasowe zawieszenie wykonywania umowy lub jej części,
- zmianę sposobu wykonywania dostaw, usług lub robót budowlanych,
- zmianę zakresu świadczenia wykonawcy i odpowiadającą jej zmianę wynagrodzenia lub sposobu rozliczenia wynagrodzenia wykonawcy – o ile wzrost wynagrodzenia spowodowany każdą kolejną zmianą nie przekroczy 50 proc. wartości pierwotnej umowy.
Jednakże w przypadku niemożliwości uzyskania zmiany umowy, czy zrealizowania postulatów wykonawcy w zakresie przepisów p.z.p. wykonawca może skorzystać z ogólnej regulacji cywilnoprawnej klauzuli rebus sic statibus, tj. powołując się na treść art. 3571 par. 1 k.c. w zw. z art. 8 ust. 1 p.z.p.
Pozew o rozwiązanie umowy i zapłatę (art. 357(1) k.c.) - WZÓR DOKUMENTU >
Klauzula rebus sic stantibus możliwa w zamówieniach publicznych
W orzecznictwie zapadłym na gruncie poprzedniej ustawy wskazano, że nie ma przeszkód do stosowania klauzuli rebus sic stantibus w umowach dotyczących zamówień publicznych. Nie stanowi takiej przeszkody również art. 144 ust. 1 p.z.p., analogicznie odnieść można to do art. 455 ust. 1 pkt 4 p.z.p. choćby dlatego, że reguluje materię umownych modyfikacji treści zobowiązania i kierowany jest do stron.
W doktrynie przyjmuje się, że stosowanie art. 357 ze zn 1 k.c. jest uzależnione od nadzwyczajnej zmiany stosunków, przez którą należy rozumieć zdarzenia zewnętrzne względem stron, niezależne od nich i mające charakter zupełnie wyjątkowy. Są to zatem takie zdarzenia, które, rozsądnie rzecz oceniając, me mogą być objęte ryzykiem kontraktowym (zbiorem takich okoliczności, z którymi zapobiegliwy i racjonalnie działający uczestnik obrotu musi się liczyć), np. klęski żywiołowe, wojna, zamieszki, zaprzestanie produkcji danego towaru, nieoczekiwana niedostępność danego surowca na rynku.
Zdaniem Prezesa Urzędu Zamówień Publicznych, z punktu widzenia art. 357 ze zn 1 Kodeksu cywilnego, konieczność zmiany umowy w sprawie zamówienia publicznego uzależniona jest od zajścia kilku przesłanek. Trzeba ustalić, kiedy umowa została zawarta i na ten dzień ocenić, czy rzeczywiście okoliczności powodujących konieczność jej zmiany nie można było przewidzieć. Należy mieć na względzie, jakie materiały budowlane są potrzebne do realizacji umowy, jak również czy wzrost ich cen był istotny i znaczący. Konieczne jest sprawdzenie, czy okoliczności te skutkują poniesieniem przez wykonawcę zamówienia publicznego straty oraz czy ma ona rażący charakter (zob. „Zmiana umowy w sprawie zamówienia publicznego w związku ze wzrostem wysokości płacy minimalnej”).
Przywrócenie ekwiwalentności świadczeń
Celem przepisu art. 357 ze zn. 1 Kodeksu cywilnego jest najogólniej mówiąc przywrócenie zachwianej niespodziewanymi zdarzeniami ekwiwalentności świadczeń. Nie może on jednak stanowić podstawy do zdjęcia z wykonawcy ryzyka prowadzonej przez niego działalności gospodarczej. Może on służyć wyłącznie do zapobieżenia powstania po stronie wykonawcy rażącej straty.
Do nadzwyczajnych zmian stosunków sądy powszechne mogą zaliczyć także wystąpienie wojny na Ukrainie jeśli powoduje ona m.in. gwałtowną zmianę cen na określonym rynku, niedostępność towarów i usług. Powyższe oznacza, że chodzi o gwałtowny wzrost cen i nagłe przerwanie dostaw, powodujące po stronie wykonawcy stratę rażącą.
Zwrócić należy uwagę, że w orzecznictwie podnosi się, iż zastosowania normy art. 3571 k.c. jest ograniczone, w szczególności powinno mieć odniesienie do umów, które nie zostały wykonane ze skutkiem wygaśnięcia zobowiązania.
Strony umowy o zamówienie publiczne mogą zatem zmienić treść umowy zawierając porozumienie jak i korzystając z waloryzacji sądowej. Każdą sytuację należy oceniać indywidualnie lecz w przypadku wystąpienia nadzwyczajnej zmiany stosunków należy podejmować próby dokonania zmiany z zamawiającym.
Autorka: dr Lucyna Staniszewska, adwokat zajmuje się prawem administracyjnym, w szczególności zagadnieniami na styku prawa administracyjnego i prawa karnego oraz cywilnego, w szczególności problematyką odpowiedzialności administracji i w administracji, sankcjami administracyjnymi, konsensualnymi formami działania administracji, współdziałaniem organów administracji publicznej, a także procesem inwestycyjno-budowlanym i zagadnieniami ochrony środowiska.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.