Już w połowie maja fundacja rodzinna, jako forma sukcesji będzie dostępna dla polskich firm rodzinnych. Wielu przedsiębiorców już dzisiaj zastanawia się, kiedy i w jaki sposób rozpocząć przygotowania do sukcesji w tej formie.
Czytaj: Ustawa o fundacji rodzinnej opublikowana>>
USTAWA Z DNIA 26 STYCZNIA 2023 ROKU O FUNDACJI RODZINNEJ >>>
Zasada konsensusu międzypokoleniowego
Planowanie sukcesji najlepiej rozpocząć od dyskusji w szerszym gronie rodzinnym, obejmującym nie tylko pokolenie właścicieli firmy rodzinnej, ale także ich sukcesorów (zarówno zaangażowanych w biznes, jak i pasywnych). Pomocne też może okazać się stanowisko zaufanych pracowników czy członków organów firmy. Zaangażowanie zainteresowanych jest istotne, bo pozwala poznać ich oczekiwania, aspiracje i wizję firmy rodzinnej w przyszłości. Wysłuchanie sukcesorów i uwzględnienie ich stanowisk powinno pozwolić na znalezienie rozwiązań popieranych przez wszystkie zainteresowane strony. Nawet w najbardziej zgodnych rodzinach podczas planowania sukcesji okazuje się, że wizje i plany poszczególnych osób co do funkcjonowania firmy rodzinnej mogą się różnić. Wspólne ustalenie zasad, z którymi identyfikować się będzie cała rodzina zaangażowana w proces, bądź uzgodnienie rozsądnego kompromisu istotnie zwiększa szanse na udaną sukcesję.
Czytaj w LEX: Miarą sukcesu - wdzięczność. Rozmowa z Adrianną Lewandowską, prezesem Instytutu Biznesu Rodzinnego >>>
Dlaczego rozmowa z rodziną jest istotna w procesie planowania sukcesji? Pozwoli bowiem wypracować jednolite zasady w zakresie ładu rodzinnego, wizji przyszłości firmy, sukcesji majątkowej i zarządczej, z którymi zgadzać się będą wszyscy członkowie rodziny.
Kluczowe w procesie planowania sukcesji jest wypracowanie zasad, z którymi będzie utożsamiać się cała rodzina. Sprzeczne cele i wizje odzwierciedlające indywidualne podejścia różnych członków rodziny mogą nie tylko utrudniać rozwój firmy, ale także w skrajnych przypadkach doprowadzić do utraty jej rodzinnego charakteru. Jeżeli w ramach wspólnej dyskusji międzypokoleniowej poszczególni uczestnicy wymienią się swoimi opiniami i sugestiami, podzielą się swoimi obawami i wątpliwościami, a także zakomunikują swoje własne plany i aspiracje to istnieje większa szansa na osiągnięcie powszechnego porozumienia, które będzie podstawą do budowania zasad funkcjonowania fundacji rodzinnej wiążących na pokolenia.
Czytaj w LEX: Wiórek Piotr Marcin, "Ciemna strona" fundacji rodzinnej? Uwagi z perspektywy prawa niemieckiego >>>
Czytaj w LEX: Od firmy rodzinnej do korporacji >>>
Dyskusja rodzinna pomoże zidentyfikować potencjalne ryzyka wynikające z konkretnych uwarunkowań rodzinnych i ograniczyć te ryzyka w przyszłości. Duże znaczenie w procesie przygotowania do utworzenia fundacji rodzinnej ma także analiza konkretnej sytuacji rodzinnej. Powiązania rodzinne i relacje w rodzinie mogą w przyszłości wpłynąć na funkcjonowanie fundacji rodzinnej, dlatego należy starannie przemyśleć możliwe scenariusze i odpowiednio zabezpieczyć ryzyka.
Czytaj: Fundacja rodzinna to niezłe prawo, ale mogło być jeszcze lepsze>>
Ryzyko zachowku
Najbardziej oczywistym ryzykiem jakie się pojawia przy planowaniu sukcesji jest zachowek, czyli uprawnienie do żądania określonej części majątku spadkodawcy, który przypadałby danej osobie w przypadku dziedziczenia ustawowego. Utworzenie fundacji rodzinnej nie gwarantuje całkowitego wykluczenia tego ryzyka, jednak ustawodawca wprowadził pewne ograniczenia możliwości żądania zachowku od fundacji rodzinnej. Na potrzeby obliczania zachowku nie dolicza się do spadku funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, chyba że fundacja rodzinna jest spadkobiercą. Oznacza to, że ryzyko zachowku będzie aktualne wyłącznie przez 10 lat od założenia fundacji rodzinnej. Tym bardziej istotne jest, aby fundację rodzinną założyć jak najwcześniej.
Aby uniknąć całkowicie ryzyk związanych z zachowkiem można też skorzystać z instytucji zrzeczenia się zachowku przez osoby uprawnione. Przekonanie sukcesorów do zrzeczenia się zachowku może być wyzwaniem, dlatego tak ważne jest dążenie do zgody międzypokoleniowej w zakresie zasad funkcjonowania fundacji rodzinnej. Zrzeczenie się zachowku jest najlepszym potwierdzeniem „podpisania się” danego beneficjenta pod zasadami, na których oparta jest fundacja rodzinna.
Ryzyko zachowku można zobrazować na następującym przykładzie:
Pan Maciej jest właścicielem firmy rodzinnej o wartości 50 milionów złotych. Jest w związku nieformalnym z panią Katarzyną, z którą ma dwoje pełnoletnich dzieci. Pan Maciej pozostaje w związku małżeńskim z panią Anną, z którą nie rozwiódł się z uwagi na jej problemy zdrowotne uniemożliwiające jej powrót do pracy. Pan Maciej planuje wnieść firmę rodzinną do fundacji rodzinnej jednak zastanawia się jaki wpływ na założenie fundacji będzie miał fakt pozostawania w związku małżeńskim z panią Anną, szczególnie obawia się ryzyka żądania przez nią zachowku.
Jeżeli udziały w firmie rodzinnej posiada więcej członków rodziny, należy wspólnie ustalić czy wszyscy właściciele majątku są gotowi wnieść go do fundacji rodzinnej, a także w jakiej formie, czy jako fundusz założycielski co wiąże się z uzyskaniem statusu fundatora, czy też wyłącznie w formie darowizny przy zachowaniu statusu beneficjenta i ewentualnym przyznaniu dodatkowych uprawnień. W tym kontekście nie można zapominać o tym, że jeżeli majątek, który ma być wniesiony do fundacji rodzinnej objęty jest wspólnością majątkową małżeńską, to wymagana może okazać się zgoda małżonka.
Czytaj w LEX: Jak zapewnić struktury długowieczności firm rodzinnych >>>
Integracja rodziny na dobre i złe
Wspólne wypracowanie wartości rodzinnych będzie integrować rodzinę, także w trudnych chwilach. Wartości rodzinne mogą dotyczyć relacji rodzinnych i wyznaczać pożądany sposób zachowania się członków rodziny w określonych sytuacjach. Dobrym przykładem jest ustalenie zasad udzielania wsparcia członkom rodziny na wypadek zdarzeń losowych i sytuacji kryzysowych.
Rodzinne wartości mogą też polegać na wspieraniu przez rodzinę celów społecznych czy charytatywnych, w szczególności w formie przyznania niektórym organizacjom pozarządowym prowadzącym działalność pożytku publicznego statusu beneficjenta fundacji rodzinnej i przekazywaniu odpowiednich świadczeń na rzecz takich podmiotów.
Stosowanie się do wspólnych wartości rodzinnych to jeden z głównych elementów, który spaja rodziny wielopokoleniowe i wzmacnia zaufanie i więź między ich członkami, a także ich poczucie bezpieczeństwa. Współpraca w ramach rodziny pomoże zbudować bliższe relacje, harmonię w rodzinie i ograniczy potencjalne spory pomiędzy członkami rodziny w przyszłości.
Dodatkowo, wyznawanie wspólnych rodzinnych wartości przez firmy rodzinne jest dobrze odbierane przez partnerów biznesowych i ma wpływ na budowę marki i rozpoznawalność firmy rodzinnej.
Sprawdź w LEX: Sukcesja w firmach rodzinnych – wyzwania dla HR-u >>
Modelowy proces założenia fundacji rodzinnej
Przygotowania do założenia fundacji rodzinnej powinny rozpoczynać się od rozmowy z członkami rodziny, która ma na celu identyfikację celów, potrzeb i oczekiwań uczestników procesu, a także wypracowanie wspólnego podejścia do kluczowych obszarów.
Sukcesja to proces złożony, obejmujący kwestie związane zarówno z sukcesją majątkową (przekazanie biznesu i pozostałego majątku rodzinnego), jak i sukcesją zarządczą w firmie rodzinnej (przekazanie faktycznej decyzyjności). Dlatego, na tym etapie często nieocenione okazuje się wsparcie zewnętrznych ekspertów (doradców sukcesyjnych i prawnych). Ich udział nie tylko mobilizuje do dyskusji i pomaga ją moderować, ale też w wielu przypadkach ośmiela członków rodziny do wyrażenia swojego zdania. Co więcej pozwala poznać rodzinie różne możliwe rozwiązania i wybrać faktycznie najlepsze.
W toku rozmów z rodziną warto zastanowić się między innymi nad następującymi kwestiami:
- jaka jest wizja rodziny co do przyszłości firmy rodzinnej?
- jakie są wartości rodzinne?
- jakim celom ma służyć fundacja rodzinna?
- jaki majątek zostanie przekazany do fundacji rodzinnej i jak ma być wykorzystywany?
- jakie role w firmie i fundacji rodzinnej będą pełnić członkowie rodziny i jak ich do tego przygotować?
- jaką rolę będzie miał fundator? czy będzie podejmował kluczowe decyzje dotyczące funkcjonowania fundacji? jak te uprawnienia będą kształtowały się po jego śmierci i komu zostaną przekazane?
- kto powinien zarządzać firmą rodzinną - rodzina czy zewnętrzni menedżerowie?
- na jakich zasadach będzie wypłacana dywidenda z firmy rodzinnej do fundacji rodzinnej?
- jakie będą warunki uzyskania statusu beneficjenta oraz jakie świadczenia będą im przysługiwać? Jak powinien wyglądać sprawiedliwy podział świadczeń pomiędzy poszczególnych beneficjentów, czy świadczenia powinny być przyznawane po równo, czy uzależnione od zaangażowania beneficjentów w funkcjonowanie firmy lub fundacji rodzinnej lub pełnić funkcję wychowawczą dla młodszych pokoleń? Jakie zachowania beneficjentów mogą skutkować utratą statusu beneficjenta lub zmniejszeniem świadczeń?
- jakie będą kompetencje organów fundacji rodzinnej?
- czy w ramach fundacji rodzinnej przewiduje się utworzenie family office i jakie cele powinno ono realizować?
- jak radzić sobie w kryzysowych sytuacjach?
Najbardziej istotne wydaje się ustalenie wiążących zasad dotyczących udziału poszczególnych członków rodziny zarówno w zarządzaniu fundacją rodzinną i firmą, jak i w świadczeniach z fundacji rodzinnej. Te zasady powinny zostać opisane w sposób bardzo przemyślany, tak aby zachowały aktualność przez kolejne pokolenia. Na tym etapie, zaleca się dokonanie szeregu symulacji, które pozwolą zobrazować wpływ podejmowanych decyzji na realne funkcjonowanie fundacji rodzinnej.
Istotne jest także staranne przemyślenie roli fundatora oraz kompetencji poszczególnych organów za życia fundatora i po jego śmierci, tak aby nie doprowadzić do paraliżu funkcjonowania fundacji w przyszłości.
Powyższe ustalenia warto spisać, czy to w formie Konstytucji rodzinnej, pod którą podpisze się cała rodzina, czy też w prostszej formie. Dopiero na podstawie takiego zestawienia celów i potrzeb można przystąpić do tworzenia statutu fundacji rodzinnej i pozostałej dokumentacji niezbędnej do jej utworzenia.
Dodatkowo, należy mieć na uwadze, że utworzenie fundacji rodzinnej to nic innego jak reorganizacja biznesu polegająca na przeniesieniu własności udziałów/akcji w firmie na rzecz innego podmiotu. Z tego względu, rekomendowane jest przeprowadzenie szczegółowej analizy (tzw. prawnego studium wykonalności) dokumentów firmy rodzinnej pod kątem dodatkowych obowiązków związanych ze zmianą wspólnika np. uzyskanie odpowiednich zgód, zawiadomienie kontrahentów, uzyskanie nowych decyzji administracyjnych itp.
Kolejnym krokiem powinna być także analiza skutków podatkowych utworzenia fundacji rodzinnej. Warto dokonać analizy z perspektywy podatkowej i zaplanować reorganizację w sposób optymalny, ponieważ fundacja rodzinna daje wiele dodatkowych możliwości w tym zakresie.
Po uzgodnieniu zasad funkcjonowania fundacji rodzinnej przez jej uczestników i wykonaniu czynności przygotowujących, do jej utworzenia niezbędne jest przygotowanie i podpisanie u notariusza szeregu dokumentów wymaganych przez ustawę, w tym oświadczenia o ustanowieniu fundacji rodzinnej w akcie założycielskim albo w testamencie, statutu, umów przenoszących własność majątku na rzecz fundacji rodzinnej. Ponadto, konieczne jest powołanie pierwszych organów fundacji, a także sporządzenie spisu mienia, który powinien zawierać wartości rynkowe wnoszonych aktywów. Ostatnim krokiem do utworzenia fundacji rodzinnej będzie złożenie wniosku do sądu rejestrowego i uzyskanie wpisu do rejestru fundacji rodzinnych.
Przygotowanie statutu oraz pozostałych dokumentów niezbędnych do utworzenia fundacji rodzinnej również warto powierzyć doświadczonym specjalistom (również w zakresie sukcesji), tak aby zasady funkcjonowania fundacji rodzinnej zachowały aktualność wraz z upływem kolejnych lat, a fundacja mogła efektywnie służyć rodzinie na pokolenia.
Autorami tekstu są:
Magdalena Kozak, radca prawny, senior associate, Deloitte Legal
Robert Uhl, adwokat, partner, Deloitte Legal
Łukasz Żuławiński, radca prawny, senior managing associate, Deloitte Legal
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.