Problem braku sukcesji biznesu polski ustawodawca dostrzegł kilka lat temu i przyjął ustawę o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej. Ustawa, choć w wielu aspektach niedoskonała, to jednak stanowiła wyraz zainteresowania problemem braku następstwa w firmie na wypadek śmierci jej właściciela. Środowiska firm rodzinnych od lat sygnalizowały jednak, że potrzebna jest dużo szersza regulacja, która pozwoliłaby na wzór zagranicznych trustów czy fundacji prywatnych uniemożliwić m.in. w pierwszej kolejności rozdrobnienie udziałów w spółkach prawa handlowego na wypadek śmierci wspólnika, a także ograniczyć szkodliwe często dla rodzinnego biznesu roszczenia z tytułu zachowku. Pierwotny projekt ustawy o fundacji rodzinnej został poddany krytyce i dość szerokim konsultacjom. Wyrazem tych prac jest ustawa z dnia 26 stycznia 2023 r. o fundacji rodzinnej.
Po latach oczekiwania polscy przedsiębiorcy doczekali się rozwiązania, które na gruncie krajowych rozwiązań, bez potrzeby angażowania zagranicznych struktur, pozwoli na zabezpieczenie biznesu na pokolenia, chroniąc go przed sporami w rodzinie i szkodliwym rozdrobnieniem. Do wejścia w życie ustawy pozostał jeszcze ponad miesiąc, a wokół samej fundacji rodzinnej powstało sporo mitów i różnego rodzaju opinii. Warto rozprawić się z nimi i przedstawić obiektywny cel fundacji rodzinnej.
SZKOLENIE ONLINE: Zasady opodatkowania fundacji rodzinnej - sprawdź szczegóły >>
Po co fundacja rodzinna skoro jest już spółka prawa handlowego?
W trakcie rozmów i konsultacji z polskimi przedsiębiorcami, którzy nie mieli dotychczas okazji zastanowić się nad losem swojej firmy, argument o braku przydatności fundacji rodzinnej pada z uwagi na fakt posiadania przez nich spółek prawa handlowego. Trudno jednak postawić znak równości pomiędzy fundacją rodzinną i spółką prawa handlowego z perspektywy ich zastosowania w celu budowy firmy na pokolenia. Co prawda zarówno spółka jak i fundacja rodzinna posiadają odrębną osobowość prawną, podlegają wpisowi do rejestru, są podatnikami CIT, niemniej zupełnie inny cel przyświeca ich tworzeniu i funkcjonowaniu.
Czytaj w LEX: Składki za członka zarządu spółki prawa handlowego >>
Celem spółki prawa handlowego jest prowadzenie przez nią działalności gospodarczej. Fundacja rodzinna jest natomiast osobą prawną tworzoną w celu gromadzenia mienia, zarządzania nim w interesie beneficjentów oraz spełniania świadczeń na ich rzecz. W określonych przypadkach fundacji rodzinna może ponadto prowadzić działalność gospodarczą, ale w określonym zakresie. Prowadzenie działalności gospodarczej przez fundację rodzinną nie jestem zatem celem samym w sobie, ale dodatkową możliwością służącą pomnażaniu majątku rodzinnego.
Czytaj w LEX: Fundacja rodzinna - zasady opodatkowania >>
Fundacja rodzinna nie powinna stanowić zasadniczego punktu prowadzenia działalności gospodarczej w ramach grupy podmiotów w firmie rodzinnej. Można jej przypisać raczej rolę parasola, który powinien zostać rozłożony nad strukturą firmy rodzinnej, chroniąc go przed wierzycielami beneficjentów, tarciami rodzinnymi i podziałem. Jako podmiot „udziałowy”, którego celem jest prowadzenie działalności gospodarczej, spółce prawa handlowego nie będzie można przypisać takiej roli. Oznacza to, że fundacja rodzinna i spółki prawa handlowego będą współistnieć w strukturze rodzinnego biznesu, przy fundacja rodzinna będzie pełnić funkcję wspólników spółek. Nie są to jednak podmioty traktowane wymiennie jako narzędzia w budowie firmy wielopokoleniowej.
Sprawdź w LEX: Czy fundacja rodzinna może zmniejszyć wypłatę z zysku o zryczałtowany podatek od dywidendy? >>
Fundacja to najlepsza forma prowadzenia działalności gospodarczej
To kolejny mit, który jest w ostatnim czasie powielany dość często. Fundacja rodzinna może wykonywać działalność gospodarczą w określonym przez ustawę zakresie. Jak już wskazywaliśmy, nie jest to cel sam w sobie, ale dodatkowa możliwość mającą na celu stworzenie perspektyw inwestycyjnych. I tak fundacja rodzinna będzie mogła np. przystępować do spółek prawa handlowego, nabywać i zbywać papiery wartościowe, udzielać pożyczek spółkom kapitałowym, w których fundacja rodzinna będzie posiadać udziały lub akcje. Ponadto będzie mogła udostępniać swoje mienie na podstawie np. umów najmu czy dzierżawy. Katalog możliwego zakresu prowadzenia działalności przez fundację rodzinną określony w art. 5 ustawy jest dość pojemny i świadczy o tym, że fundacja rodzinna będzie mogła stać się realnym narzędziem inwestycyjnym. Niemniej nie będzie to cel sam w sobie. Co ważne, prowadzenie działalności w dozwolonym przez fundację rodzinną zakresie będzie wiązać się z brakiem opodatkowania. Rozsądnie wykorzystany mechanizm możliwości prowadzenia działalności gospodarczej przez fundacje rodzinną pomoże w jeszcze bardziej efektywny sposób korzystać z możliwości jakie daje ta instytucja. Wyjście poza ustawowe ramy zakresu działalności będzie wiązać się jednak z sankcyjnym opodatkowaniem w wysokości 25%, co skutecznie powinno studzić zapędy inwestorów.
Czytaj w LEX: Konstytucja Firmy Rodzinnej kluczem do zbudowania tożsamości wielopokoleniowych firm rodzinnych w Polsce >>
Fundacja rodzinna wehikułem służącym unikaniu opodatkowania
Ustawodawca wprowadził pozytywne rozwiązania w zakresie opodatkowania fundacji (m.in. zwolnienie z opodatkowania wniesienia do fundacji funduszu założycielskiego). Nie można jednak fundacji rodzinnej traktować jako instrumentu służącego unikaniu opodatkowania.
Fundacja rodzinna będzie podatnikiem CIT. Niemniej do momentu gdy nie będzie ona wypłacać żadnych świadczeń na rzecz beneficjentów, nie będzie opodatkowania podatkiem dochodowym od osób prawnych. Również wypłata dywidend ze spółek, których fundacja rodzinna będzie posiadać udziały nie spowoduje powstania po jej stronie opodatkowania. Dopiero w związku z wypłatą świadczeń na rzecz beneficjentów lub jej likwidacji, powstanie opodatkowanie stawką CIT w wysokości 15 proc. Świadczenie to u beneficjentów zaliczanych do „zerowej” grupy podatkowej będzie ponadto zwolnione z podatku. Wskazane mechanizmy mają służyć jednak uatrakcyjnieniu pomnażania majątku rodzinnego i jego reinwestowania. Tworzenie sztucznych struktur mających na celu uniknięcie opodatkowania będzie oceniane jako sprzeczne z celem i istotą tej instytucji.
Fundacja rodzinna przyczyni się do pokrzywdzenia uprawnionych z tytułu zachowku
Na przestrzeni lat wskazywano, że realizacja roszczeń z tytułu zachowku może stanowić istotne zagrożenie dla zabezpieczenia płynności finansowej i integralności przedsiębiorstwa. Rozwiązanie zawarte w ustawie w zakresie realizacji prawa do zachowku przewiduje, że jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, bądź w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Jako pozytywne należy uznać rozwiązanie, zgodnie z którym przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, chyba że fundacja rodzinna jest spadkobiercą. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej otrzymanego przez osoby niebędące spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku.
W zakresie obliczenia roszczenia z tytułu zachowku należy zaznaczyć, że ustawa przewiduje rozwiązanie, zgodnie z którym świadczenie od fundacji rodzinnej i mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej przekazane na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek.
Czytaj w LEX: Sukcesja w firmach rodzinnych – wyzwania dla HR-u >>
Ustawa przewiduje również możliwość zrzeczenia się prawa do zachowku czy rozłożenia świadczenia z jego tytułu na raty. Przedstawione rozwiązania należy ocenić przede wszystkim z perspektywy zabezpieczenia zachowania integralności firm rodzinnych tworzonych w Polsce w trakcie ostatniego trzydziestolecia. Ich celem nie jest pokrzywdzenie uprawnionych do zachowku, ale wyważenie interesów dotyczących realizacji obowiązków alimentacyjnych i zabezpieczenia trwałości rodzinnego kapitału. Możliwość obniżenia czy rozłożenia zachowku na raty, a także brak doliczenia funduszu założycielskiego do spadku, jeśli został wniesiony do fundacji rodzinnej na dłużej niż przed dziesięciu laty licząc od otwarcia spadku należy ocenić pozytywnie z perspektywy zapewnienia możliwości kontynuacji prowadzenia działalności gospodarczej i integralności firm.
Fundacje prywatne na świecie funkcjonują od lat i służą gromadzeniu i zabezpieczeniu majątków firm rodzinnych przed rozpadem. Fundacja rodzinna zadebiutuje niedługo na gruncie rodzimego ustawodawstwa. Korzystne rozwiązania podatkowe o ile są istotne, to nie powinny jednak wysuwać się na pierwszy plan jeżeli chodzi o budowanie firm na pokolenia. Wszelkie działania sprzeczne z celem ustawy i fundacji rodzinnej będą mogły być potraktowane jako zmierzające do unikania opodatkowania. Sięgając po narzędzie jakim jest fundacja rodzinna należy pamiętać o jej celu i mądrze wykorzystać ją aby ochronić firmę i rodzinę przed rozdrobnieniem i problemami wynikającymi z braku zaplanowanej sukcesji.
Autorka: Anita Pardej, radca prawny w Mariński Group.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.