W zeszłym roku "przebojem sądowym" był proces celebrytów w USA - pomiędzy Amber Heard i Johnny'm Depp'em. Zwrócono przy tym uwagę na niejasną granicę pomiędzy awanturą małżeńską a znęcaniem się, bo nie każda kłótnia małżeńska prowadzi do wypełnienia znamion przestępstwa znęcania się przez jednego z małżonków.
W tym sporze, oglądanym, niestety, jak serial w telewizji - oboje aktorzy obrzucali się wyzwiskami i z obu stron dochodziło do naruszenia nietykalności fizycznej.
Czytaj w LEX: Nowa procedura szybkiego reagowania wobec sprawców przemocy domowej >
Czytaj w LEX: Kluza Jan - Przestępstwo przemocy ekonomicznej >>>
Czytaj w LEX: Programy jednostek samorządu terytorialnego w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie >>>
W czasie obrad komisji sejmowej 12 grudnia 2022 r. wiele czasu poświęcono dyskusji nad definicją przemocy. Posłanka KO Monika Rosa stwierdziła, że "udowadnianie przewagi oprawcy nad ofiarą jest kompletnie bezcelowe". Natomiast posłanka Anita Kucharska-Dziedzic z Lewicy proponowała wykreślić wyrazy: „wykorzystujące przewagę fizyczną, psychiczną lub ekonomiczną”.
- Może się zdarzyć, że ktoś, kto przewagi fizycznej, psychicznej albo innej nie ma – jest sprawcą przemocy, ale będzie uniewinniony, bo nie miał przewagi. Chodzi po prostu o to, żeby nie zawężać tego zjawiska, jakim jest przemoc domowa. Najczęściej to jest wielki chłop, który leje drobną kobietę, ale nie zawsze tak musi być - dodała.
Czytaj też: Przemoc domowa nie tylko w rodzinie, będzie nią też przemoc ekonomiczna - projekt w Sejmie>>
Czytaj w LEX: Niebieska Karta w praktyce szkolnej i przedszkolnej >>>
Okazuje się jednak, że orzecznictwo już wypracowało definicję znęcania. Znęcanie i przemoc bez istotnej przewagi - nie jest karane.
Formy agresji i znęcania
Przestępstwo znęcania się z art. 207 par. 1 k.k. należy do najczęstszych kwalifikacji prawnych powoływanych w akcie oskarżenia spośród przestępstw rozdziału XXVI kodeksu karnego poświęconego przestępstwom przeciwko rodzinie i opiece.
Przemoc ma wiele odmian. Może być seksualną formą agresji, (np. zmuszanie do oglądania przekazów o treści seksualnej), ale też przemocą ekonomiczną. W przypadku przemocy ekonomicznej występuje często całkowita finansowa zależność od sprawcy, która uniemożliwia ujawnienie tego przestępstwa (np. brak środków finansowych na dotarcie do podmiotu świadczącego pomoc ofiarom przemocy w rodzinie).
Czytaj w LEX: Znęcanie się ze szczególnym okrucieństwem >>>
Czytaj w LEX: Zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa w praktyce funkcjonowania kierownictwa podmiotów leczniczych >>>
Może ona polegać na ograniczeniu ofiary w swobodzie dysponowania pieniędzmi czy też kontrolowaniu wydatków. Zaniedbanie utożsamiane jest z przemocą pasywną, przejawiającą się w braku zainteresowania ofiarą i dążeniem do unikania wszelkich kontaktów. Trafnie przyjął jeden z sądów, że takie zachowanie pokrzywdzonego nie może być uznane za bezprawny i bezpośredni zamach.
Nie każda przemoc to przestępstwo
Karniści wymieniają dwa typy pozaustawowe przemocy, która nie jest karalna:
- Zgoda pokrzywdzonego (np. w sytuacji demencji, zgoda na odebranie kluczy do mieszkania)
- Karcenie w celach wychowawczych (np. zakaz spotykania się z przyjaciółmi)
- Sporo takich spraw prowadziłem, często sprawy o znęcanie łączą się z postępowaniami rozwodowymi i często zarzuty są w związku z tym - zmanipulowane - mówi warszawski adwokat Wojciech Korpetta. - Konflikt lub niezgodność charakterów urasta do rangi przestępstwa kryminalnego. Są przypadki, gdy znęcanie należy karać, ale zdarzyło mi się kilka spraw, gdy udało się przekonać sąd do tego, że zarzuty są mocno naciągane i klienci, najczęściej mężczyźni - byli uniewinniani - dodaje.
Adwokat wskazuje na najistotniejszy element tego przestępstwa - wykorzystywanie znaczącej przewagi sprawcy nad drugą stroną.
Wzajemne znęcanie się
Problematyczne w orzecznictwie polskim są takie sytuacje, kiedy małżonkowie naprzemiennie wykazują niewłaściwe wobec siebie zachowania. Trudno jest wtedy powiedzieć, że mamy do czynienia ze znęcaniem się jednego małżonka nad drugim.
Warto zatem zacytować wyrok Sądu Najwyższego z 11 lutego 2003 r., który stanowi kamień milowy w takich sporach. SN stwierdził, że z uwagi na brak przewagi sprawcy, nie jest możliwe wzajemne znęcanie się małżonków. SN przyjął, że „W przedmiotowej sprawie nie sposób przyjąć, iż oskarżony udając się do pomieszczeń zajmowanych przez żonę działał w zamiarze bezpośrednim znęcania się nad nią przez wywoływanie awantur. Nie można pominąć i tego, że żądania partycypowania małżonki w kosztach utrzymania ich wspólnego domu ponoszone przez oskarżonego były zasadne".
Sprawdź w LEX: Czy gmina ma obowiązek udzielenia schronienia sprawcy przemocy, który dostał nakaz eksmisji z mieszkania? >
Dalej SN wyjaśnia: W czasie kłótni oboje małżonkowie używali słów wulgarnych, a oskarżony na pewno nie miał przewagi nad żoną, bez jego zgody przeniesiono go do sutereny, to on nie miał prawa przyjmowania gości w domu bez zgody żony, wreszcie, co wynika z opinii psychiatrycznej, to on poniósł szkody na zdrowiu psychicznym i to on bał się udać do żony ze słusznymi roszczeniami finansowymi bez uprzedniego dodania sobie odwagi przez spożycie alkoholu”. W efekcie SN uchylił wyrok sądu II i I instancji i oskarżonego uniewinnił od zarzucanego mu czynu.
Taki sam kierunek interpretacji art. 207 kk przyjął Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z 27 sierpnia 2014 r. Zdaniem sądu - pojęcie znęcania się ze swej istoty zakłada powtarzanie przez sprawcę w pewnym przedziale czasu zachowań skierowanych wobec pokrzywdzonego. Dopiero pewna suma tych zachowań decyduje o wyczerpaniu znamion przestępstwa z art. 207 par. 1 kk. Czyn ten jest przestępstwem umyślnym i może być dokonany tylko z zamiarem bezpośrednim. Nie jest zatem możliwe wzajemne znęcanie się małżonków. Natomiast zachowanie się ich może wyczerpywać jednostkowo znamiona przestępstw znieważania bądź naruszania nietykalności fizycznej
- Trudno zatem określić wyraźną granicę pomiędzy przestępstwem znęcania się a kłótnią małżeńską, która z kolei może powodować, że małżonkowie wypełnią znamiona innych czynów zabronionych, jak chociażby zniewaga czy naruszenie nietykalności cielesnej. Jedno jest pewne, w dobrej relacji nikt nie powinien się wyzywać, szarpać ani upokarzać - stwierdza adwokat Wojciech Korpetta.
Czytaj w LEX: Mediacje z udziałem członków rodziny z problemem przemocy - możliwości i bariery >
Karcenie dzieci to nie znęcanie?
Karcenie dzieci także musi mieć swoje granice. Niestety nie są one precyzyjnie zdefiniowane w kodeksie karnym.
Przykładem może być uchylenie wyroku Sądu Rejonowego w Tarnowskich Górach, który przyznał, że stosowanie przez ojca przemocy wobec dzieci motywowane było wyłączenie celami wychowawczymi. Od tego wyroku odwołał się prokurator. Sąd Okręgowy w Gliwicach uznał, że zastosowanie kontratypu wychowawczego karcenia dzieci w przypadku stosowania przez sprawcę kar cielesnych co do zasady zostało wyłączone zmianą stanu prawnego począwszy od 1 sierpnia 2010 roku. Z tą datą ustawa o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie wprowadziła nowelizację kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Dodano do niego art. 96 1, który expressis verbis zakazuje osobom wykonującym władzę rodzicielską oraz opiekunom stosowania wobec niego kar cielesnych.
O ile więc stosowanie przez oskarżonego kar cielesnych wobec swoich małoletnich dzieci przed 1 sierpnia 2010 roku może być oceniane pod kątem spełniania warunków pozaustawowego kontratypu wychowawczego karcenia dzieci, o tyle bezprawność tego typu kar po wskazanej dacie nie może rodzić wątpliwości. A przestępczy charakter czynu nie będzie ukarany, gdy jego stopnień społecznej szkodliwości sąd uzna za znikomy.
Sprawdź w LEX: Dopuszczalność stosowania kar cielesnych wobec dzieci. Glosa do wyroku s.okręg. z dnia 12 września 2016 r., VI Ka 360/16 >>>
Zakaz wychodzenia z domu
Prawnicy na ogół krytycznie wypowiadają się co do zasadności karcenia dziecka. Uznają je bowiem za formę przemocy, tę zaś za najpoważniejsze zagrożenie jego rozwoju i wychowania. Wskazują przy tym, iż w żadnym wypadku kara stosowana wobec dziecka nie może być karą fizyczną i nie może naruszać jego godności osobistej, a sens pedagogiczny ma jedynie kara, która prowadzi do poprawy. Jak wskazuje dr Mikołaj Małecki z Katedry Prawa Karnego UJ, w ramach wychowywania dzieci rodzice realizują znamiona przestępstwa. Jednak dopiero tzw. kontratyp karcenia małoletnich uchyla bezprawność ich czynu. Na przykład tzw. szlaban na wyjście z domu i zamykając je w pokoju w celu wyegzekwowania zakazu, rodzice realizują znamiona czynu zabronionego z art. 189 k.k. – pozbawienie człowieka wolności.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
