W dniu 9 marca 2023 roku Sejm uchwalił – po rozpoznaniu poprawek Senatu – ustawę na mocy której dochodzi do kolejnej nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego oraz innych ustaw, w tym ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Mając na uwadze ważność k.p.c. jako podstawowej ustawy procesowej, postępowanie Ministra Sprawiedliwości oraz Sejmu budzi poważane wątpliwości co do tego, czy zdają sobie sprawę z konsekwencji nieprzemyślanych zmian ustawowych i bałaganu prawnego z tym związanego. Można znaleźć wypowiedzi, że ta nowelizacja zawiera naprawę błędów zawartych w reformie procedury cywilnej z 2019 roku. Rodzi się jednak retoryczne pytanie: co to za reforma, skoro zawiera ona błędne rozwiązania. Na marginesie dodać trzeba, że od w okresie lat 2016-2022 k.p.c. był zmieniany kilkadziesiąt razy, co świadczyć musi o braku przemyślanej strategii osób odpowiedzialnych za stan przepisów procesowych i poziom legislacji. Wydaje się, że przez ten okres można by stworzyć nową ustawą procesową, o ile władza wykonawcza chciałby skorzystać z pomocy ekspertów w tym zakresie.
Czytaj: Marcin Dziurda: Obecna nowela procedury cywilnej naprawia wiele uchybień>>
Kolejna nowelizacja, brak kompleksowych zmian
Jednym z elementów nowelizacji z 9 marca 2023 roku są zmiany w zakresie przeprowadzania dowodu z opinii biegłych. Zwrócić należy uwagę, że problematyka ta była przedmiotem zmian z 2019 roku, co prowadzi do wniosku, że poprzednie zmiany nie były przemyślane i nie rozwiązywały problemu wpływu sposobu opiniowania na sprawność postępowań i trafność rozstrzygnięć końcowych.
Sprawdź PROCEDURĘ w LEX: Przeprowadzanie dowodu z opinii biegłego >>>
Uchwalenie tych zmian świadczy o niemocy Ministerstwa Sprawiedliwości w zakresie zaproponowania kompleksowych zmian z zakresu biegłych sądowych i uchwalenia przez wszystkich oczekiwanej ustawy regulujących te kwestie. Bez tej ustawy kolejne nowelizacje będą niczym innym, niż krótkotrwałymi plombami, które w żaden sposób nie będą stanowić rozwiązania problemu.
Czytaj:
Sędzia Wesołowska-Zbudniewek: Sędziowie oczekują zmian w przepisach o biegłych sądowych>>
Biegły pilnie potrzebny, a ustawy jak nie było, tak nie ma>>
Przechodząc do szczegółowego omówienia zmian zwrócić należy uwagę, że pojawił się nowy przepis art. 278 par. 4 k.p.c. mówiący, że jeżeli sąd nie wyznaczył osoby biegłego, wskazuje go przewodniczący. Zmiana ta stanowić ma remedium na nieprawidłową praktykę sądów, które wydają postanowienia dowodowe bez wskazania osoby biegłego (niestety zaaprobowaną przez Sąd Najwyższy), co w konsekwencji powodowało, że nieraz wybór osoby biegłego spoczywał na barkach asystentów sędziego, a bardzo często nawet na pracownikach sekretariatów, których starania nie zawsze odnosiły prawidłowy skutek, gdyż to nie ich zadaniem jest dobieranie biegłych pod kątem wydania opinii w sprawie. Co więcej, takie postępowanie często prowadzi do przewlekłości postępowania, gdyż wydłużała okreso zleceniae wykonania opinii, zwłaszcza gdy biegły stwierdzał, że przekazane mu akta sprawy i zakres opinii odbiegał od tego, o czym był informowany przez pracownika sekretariatu.
Czytaj w LEX: Wynagrodzenia ławników i biegłych sądowych >>>
Wprowadzona zmiana, jeżeli nie będzie powiązana z wprowadzenie praktyki doręczania zarządzenia o wyznaczeniu biegłego stronom, niewiele zmieni. Dalej będą zdarzać się sytuacje, że pierwszą informacją dla stron o osobie biegłego będzie doręczenie jej odpisu opinii. Złożenie przez stronę w tym momencie zasadnego wniosku o wyłączenie biegłego nie pozbawi go prawa do żądania wynagrodzenia. Pojawia się wtedy problem, kto ma ponieść koszty tego wynagrodzenia, bo na pewno nie można nim obciążać wtedy stron postępowania.
Czytaj w LEX: Zmiany w dowodach z opinii biegłego >>>
Czytaj w LEX: Cechy jakościowe opinii sporządzanych przez biegłych sądowych oraz czynniki na nie oddziałujące >>>
Nadmierna kazuistyka i legislacyjne "plomby"
Zmianę tę należy ocenić krytycznie również z tego powodu, że wprowadza ona do ustawy procesowej kolejne kazuistyczne rozwiązanie, w sytuacji gdy kwestia ta bezpośrednio wynika już z obowiązujących przepisów. Natomiast jeżeli w tym zakresie występowały dysfunkcje, to wystraczająca byłaby zmiana w Regulaminie urzędowania sądów powszechnych i właściwe działania nadzorcze w ramach wizytacji oraz prawidłowo ukierunkowane szkolenia.
Czytaj też w LEX: Przychody biegłego jako przychody z działalności wykonywanej osobiście >
Zmiana art. 280 k.p.c. poprzez wprowadzenie par. 2 mówiącego, iż w uzasadnionych przypadkach, w szczególności jeżeli jest to niezbędne do ustalenia wysokości kosztów sporządzenia opinii lub terminu jej sporządzenia albo pozwoli to na usprawnienie postępowania, przewodniczący może umożliwić wskazanej osobie, jeszcze przed wyznaczeniem jej na biegłego, zapoznanie się w niezbędnym zakresie z aktami sprawy musi być oceniona jako idąca w prawidłowym kierunku. Do tej pory dopiero wskazanie konkretnego biegłego powodowało, że można byłoby udostępnić akta sądowe nie naruszając zasad ochrony danych osobowych. Ale znów podnieść należy, że jest tylko plombowanie problemu, gdyż nadal brak jest regulacji w zakresie przestrzegania reżimu RODO przez biegłych, co właśnie wynika z braku kompleksowej regulacji dotyczącej biegłych sądowych.
WZORY dokumentów w LEX:
- Zawiadomienie o powołaniu biegłego sądowego w sprawie o stwierdzenie nieważności małżeństwa >
- Postanowienie o oddaleniu wniosku o wyłączenie biegłego sądowego >
- Wniosek o dopuszczenie dowodu z ustnej uzupełniającej opinii biegłego sądowego >
- Odezwa do biegłego sądowego o sporządzenie opinii w sprawie o odszkodowanie >
- Zarzuty do opinii biegłego sądowego (wycena lokalu) >
Kolejne zmiany dotyczą kwestii dotyczącej ustalania i przyznawania wynagrodzenia biegłym. Wprowadzono przepis art. 288 par. 3 k.p.c. mówiący, że jeżeli opinia jest niezrozumiała, zawiera sprzeczności lub istotne braki, sąd może zarządzić, że przyznanie wynagrodzenia i zwrot wydatków nastąpi po jej uzupełnieniu lub wyjaśnieniu. Na postanowienie sądu zażalenie nie przysługuje. Wydaje się, że przepis ten jest próbą uniknięcia przez Skarb Państwa konieczności zapłaty odsetek za opóźnienia w ustalaniu i wypłacania wynagrodzeń dla biegły sądowych, co jest problem strukturalnym. W tym zakresie z uznaniem należy przyjąć praktykę Sądu Okręgowego w Warszawie, który wypłaca biegłym wynagrodzenie na podstawie nieprawomocnych postanowień z zastrzeżeniem zwrotu na wypadek nieutrzymania się postanowienia.
Czytaj w LEX: Biegły sądowy a podatek od towarów i usług >>>
Odwieczny problem z wynagrodzeniami biegłych
Autor nowelizacji i akceptujący ją Sejm nie pamięta jednak, że na wprowadzając tzw. Nowy Ład nałożono na biegłych będących przedsiębiorcami obowiązek opłacania składek na ubezpieczenie społeczne i składek zdrowotnych od deklarowanego dochodu, a więc z momentem wystawienia faktury/rachunku niezależnie od tego, kiedy i czy ostatecznie otrzyma on zapłatę. Przedłużanie terminu przyznania i wypłaty wynagrodzenie powoduje, że biegli częstokroć kredytują Skarb Państwa. Rodzi się pytanie, czy wprowadzona regulacja nie będzie utrwalała patologii w zakresie ustalania i wypłacania wynagrodzeń biegłemu. Nowelizowany przepis nie mówi nic o tym kiedy ma zostać wydane takie postanowienie: w momencie wpływu opinii do sądu, w momencie jej doręczenia stronom, czy też w momencie zgłoszenia przez strony zarzutów co do treści opinii.
Czytaj omówienie w LEX: Biegli sądowi nie są nieusuwalni >
Jak ma się to do terminu płatności wskazanym w fakturze przez biegłego? A co będzie w sytuacji, gdy sąd uzna, że opinia jest niezrozumiała, ale strony korzystając ze specjalistycznej pomocy stwierdzą, że opinia jednak jest zrozumiała? To tylko kilka nasuwających się pytań. Z góry widać, że przepis ten będzie rodził problemy w stosowaniu. Przyczyną jest tutaj błąd pierwotny w postaci braku ustawy o biegłych sądowych, gdzie powinna być uregulowana kwestia dotycząca terminów płatności wynagrodzenia i jego wymagalności, powiązana z odpowiednimi regulacjami dotyczącymi danin publicznych obciążających biegłych: podatki (PIT i VAT), składki zdrowotne i na ubezpieczenia społeczne, z których wynikać powinno, że obowiązek ich odprowadzenia powstaje z momentem faktycznego otrzymania wynagrodzenia przez biegłego.
Czytaj w LEX: Kompetencje biegłych sądowych - narzędzia oceny, ocena narzędzi >>>
Zła opinia, wynagrodzenia nie ma
Ze zmian w ustawie o kosztach sądowych należy zwrócić uwagę na nową treść art. 89c ust. 2 który mówi, że jeżeli opinia zawiera rażące błędy albo nie odpowiada treści zlecenia, wynagrodzenie ani zwrot wydatków nie przysługują. O ile samo rozwiązanie to wydaje się pozytywne, to jednak winno wiązać się z działaniami wizytacyjnymi i szkoleniowymi dotyczącymi prawidłowego formułowania postanowień dowodowych. Oprócz poprawnych sytuacji, w których w treści postanowienia dowodowego znajdują prawidłowo sformułowane zagadnienia dotyczące przedmiotu opinii, to dalej zdarzają się postanowienia dowodowe albo co więcej Zlecenia wykonania opinii lub Odezwy do biegłego, w których powielane są – bez żadnego usystematyzowania – zagadnienia lub pytania przedstawione przez strony. W skrajnych, ale niestety nierzadkich przypadkach, postanowienia lub zlecenia dowodowe nie zawierają nawet takiej treści, ale każą odpowiadać na szereg powtarzających się, a niekiedy wykluczających, pytań wystosowanych przez strony. Czy biegły w takiej sytuacji – aby nie narazić się na zarzut braku odpowiedniości treści zlecenia – ma się ustosunkować do wszystkich takich pytań? Zrozumiały postulat procesjonalnego działania biegłego nie może być rozpatrywany bez oczekiwania, że sąd na każdym etapie przeprowadzania dowodu z opinii biegłego będzie również postępował w sposób profesjonalny.
Sprawdź w LEX: Przez jak długi czas zachowuje swoją aktualność opinia biegłego w przedmiocie uzależnienia od alkoholu? >
Podsumowując wskazać należy, że Ministerstwo Sprawiedliwości powinno wreszcie wziąć odpowiedzialność kwestie biegłych sądowych oraz przedstawić całościowe i spójne rozwiązania systemowe, gdyż kolejne cząstkowe nowelizacje stanowią zaprzeczeniu deklarowanej reformie wymiaru sprawiedliwości i w żaden sposób nie wpływają na skuteczność postępowania oraz pozytywnego postrzegania wymiaru sprawiedliwości, który ciągle boryka się kwestią sprawnego przeprowadzania dowodów z opinii biegłego.
Sprawdź w LEX:
Kto może zostać biegłym w dziedzinie bhp? >