Chodzi o projekt, który można powiedzieć, jest już na ostatniej prostej prac rządowych. To rozwiązanie ma pomóc w sytuacji kryzysu kadrowego w sądach. Co więcej, Stowarzyszenie Sędziów Polskich Iustitia uważa, że nic nie stoi na przeszkodzie, by asesorzy mogli rozpoznawać również sprawy z zażaleń na postanowienia o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia, na postanowienia o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia i na postanowienia o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw czy wreszcie tzw. wnioski aresztowe.
Czytaj: MS chce by asesorzy wrócili do wydziałów rodzinnych - są założenia projektu>>
Przypomnijmy, że zgodnie z obowiązującym art. 2 par. 1a Prawa o ustroju sądów powszechnych w sądach rejonowych zadania z zakresu wymiaru sprawiedliwości wykonują także asesorzy sądowi, z wyłączeniem:
- stosowania tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym wobec zatrzymanego przekazanego do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania;
- rozpoznawania zażaleń na postanowienia o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia, na postanowienia o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia i na postanowienia o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw;
- rozstrzygania spraw, o których mowa w art. 12 par. 1 pkt 3 (wydziały rodzinne i dotyczące nieletnich), z wyjątkiem spraw o zezwolenie na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka lub osoby pozostającej pod opieką w postaci prostego przyjęcia lub odrzucenia spadku, rozstrzyganych w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku (kwestie spadkowe to zmiana z 15 listopada 2023 r.).
Czytaj też w LEX: Wysłuchanie małoletniego w postępowaniu cywilnym - nowe zasady i dobre praktyki >
Radcy mają wątpliwości konstytucyjne
W tej sprawie Ośrodek Badania Studiów i Legislacji Krajowej Rady Radców Prawnych (OBSiL KRRP) wypowiadał się już na etapie zapowiedzi projektu. Stanowisko zostało ponowione w uwagach do nowelizacji Prawa o ustroju sądów powszechnych.
— Propozycję poszerzenia możliwości orzekania przez asesorów sądowych o sprawy z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego, sprawy dotyczące demoralizacji i czynów karalnych nieletnich, leczenia osób uzależnionych od alkoholu oraz od środków odurzających i psychotropowych oraz o sprawy należące do sądu opiekuńczego na podstawie odrębnych ustaw – ocenić należy negatywnie – instytucja asesora sądowego generalnie budzi bowiem istotne wątpliwości w kontekście jej zgodności z normami konstytucyjnymi i należy postulować gruntowne przemyślenie tej kwestii, co dezaktualizuje ocenę proponowanych w projekcie kwestii szczegółowych dotyczących asesorów sądowych — wskazano.
O co chodzi? W swojej opinii OBSiL wskazuje, że stosownie do treści art. 174 Konstytucji, to sądy i trybunały wydają w Polsce wyroki. Przywołuje też art. 175 ust. 1 Konstytucji, zgodnie z którym wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe.
— Przywołując wreszcie (w części ponownie) art. 178-181 Konstytucji, trzeba wyraźnie podkreślić, że ustrojodawca posługuje się w tych regulacjach określeniem „sędziowie", ewentualnie „sędzia". Nie ulega zatem wątpliwości, że intencją ustrojodawcy, co wynika z wykładni gramatycznej wskazanych przepisów konstytucyjnych, było powierzenie wyłącznie sędziom orzekającym w sądach sprawowanie wymiaru sprawiedliwości i wydawanie wyroków. Zgodnie z obecnymi rozwiązaniami ustawowymi, obok sędziów, w strukturze sądów mogą jednak funkcjonować między innymi także asesorzy sądowi. Mogą oni jednocześnie realizować zadania z zakresu ochrony prawnej, inne niż wymiar sprawiedliwości, ale też zadania z zakresu wymiaru sprawiedliwości, z wyłączeniem spraw określonych w ustawie (projekt zmierza do ograniczenia zakresu wyłączenia tych spraw o sprawy z obszaru prawa rodzinnego i opiekuńczego, sprawy dotyczące demoralizacji i czynów karalnych nieletnich, leczenia osób uzależnionych od alkoholu oraz od środków odurzających i psychotropowych oraz o sprawy należące do sądu opiekuńczego). Ustawodawca zwykły przyznał jednocześnie asesorom sądowym gwarancje „niezawisłości", które są analogiczne w treści do konstytucyjnych gwarancji sędziów w tym zakresie. Należy przy tym zauważyć, że ustawodawca przywrócił do polskiego systemu wymiaru sprawiedliwości omawianą instytucję asesorów sądowych, po uprzednim jej wyeliminowaniu przez Trybunał Konstytucyjny — wskazano w opinii.
W ocenie radców, problem ustrojowy funkcjonowania asesorów sądowych jako osób orzekających i wydających wyroki nadal jednak występuje, co już wyjściowo nakazuje negatywnie ocenić proponowane w projekcie rozwiązania w tym zakresie.
Cena promocyjna: 89.5 zł
Cena regularna: 179 zł
Najniższa cena w ostatnich 30 dniach: 107.4 zł
Problem z niezawisłością asesorów i obecną KRS
W opinii dodano, że nie chodzi przy tym jedynie o wątpliwości dotyczące wykładni językowej wskazanych regulacji konstytucji w kontrze do nieznanej jej nazwie instytucji asesora sądowego, ale o kwestie związane z gwarancjami ustrojowymi „niezawisłości" asesorów sądowych, a właściwie z ich brakiem.
— Gwarancje „niezawisłości" asesorów sądowych mają bowiem jedynie umocowanie ustawowe, a nie konstytucyjne, tak jak ma to miejsce w przypadku sędziów. Gwarancje te mogą zatem „zniknąć", podobnie jak sama instytucja, na skutek decyzji ustawodawcy zwykłego, co zasadniczo różni ten zespół gwarancji wyłącznie ustawowych od sędziowskich gwarancji ustrojowych wynikających z Konstytucji. Mając na uwadze obecne problemy związane z wadliwie ukształtowanym ustawowo składem Krajowej Rady Sądownictwa funkcjonującej od 2017 r., dodatkowo uwypukla to ten istotny problem konstytucyjny, gdyż prowadzi w istocie do kreowania dodatkowej kategorii asesorów sądowych powołanych niezgodnie z konstytucją na to stanowisko. Zdecydowanie nie jest to zatem właściwy moment ustrojowy, aby wprowadzać w tej już wystarczająco trudnej sytuacji dodatkowe „pole" orzecznicze, w ramach którego pojawią się kolejne wątpliwe konstytucyjnie orzeczenia z zakresu tak istotnych spraw, jak sprawy z obszaru prawa rodzinnego i opiekuńczego, sprawy dotyczące demoralizacji i czynów karalnych nieletnich, leczenia osób uzależnionych od alkoholu oraz od środków odurzających i psychotropowych oraz o sprawy należące do sądu opiekuńczego — wskazano.
Czytaj też w LEX: Wpływ Krajowej Rady Sądownictwa na status prawny asesorów sądowych i nowo powoływanych sędziów >
Czytaj: Asesorzy znikną z prokuratur i sądów? Pracuje nad tym Komisja Kodyfikacyjna>>
Szybka ścieżka awansu na sędziego?
W ocenie radców, ustawodawca powinien raczej gruntownie przeanalizować generalne uwarunkowania konstytucyjne możliwości funkcjonowania w polskim porządku prawnym instytucji asesorów sądowych, a nie proponować poszerzenie zakresu ich ustawowo określonej kognicji.
OBSiL dodaje, że rozwiązaniem może być „stworzenie" ustawowego mechanizmu „awansu" asesorów na stanowiska sędziowskie po prawidłowym konstytucyjnie ukształtowaniu KRS i w zgodny z Konstytucją sposób.
Czytaj też w LEX: Udział sędziów w debacie publicznej w świetle międzynarodowych standardów prawnych >
Asesor do likwidacji?
Warto przypomnieć, że po raz pierwszy o planach likwidacji asesorów w sądach było głośno w 2023 r. przed III Kongresem Prawników Polskich. Takie założenia znalazły się w projekcie zmian uzdrawiających wymiar sprawiedliwości Stowarzyszenia Sędziów Polskich Iustitia. Uzasadniano to tym, że asesura jest wątpliwa konstytucyjnie. Założenie było takie, żeby asesorów zastąpili sędziowie powołani bezterminowo, którzy w pierwszych latach orzekania będą podlegali dodatkowym ocenom. Zgodnie z opracowanym przez Iustitię projektem Prawa o ustroju sądów powszechnych, weryfikowany byłby poziom merytorycznego orzecznictwa takiego sędziego oraz sprawności i efektywności podejmowanych czynności i organizowania pracy przy rozpoznawaniu spraw lub wykonywaniu innych powierzonych zadań lub funkcji, a także kultury urzędowania, obejmującej kulturę osobistą i kulturę organizacji pracy oraz poszanowanie praw stron lub uczestników postępowania przy rozpoznawaniu spraw lub wykonywaniu innych powierzonych zadań lub funkcji. Taki sędzia rozpoczynający urzędowanie, miałby być poddawany ocenom po upływie roku, 2 lat oraz 3 lat i 6 miesięcy od objęcia stanowiska. Natomiast w przypadku, gdy jedna z poprzednich ocen miałaby charakter negatywny, projekt wprowadzałby obowiązek dokonania dodatkowej oceny okresowej po upływie 5 lat od objęcia stanowiska. A co z dotychczasowymi asesorami? Mieliby możliwość objęcia urzędu sędziego na podstawie dotychczasowych przepisów. Sami asesorzy propozycje przyjęli wówczas krytycznie.
Czytaj też w LEX: Wynagrodzenia sędziów muszą być odpowiednie. Omówienie wyroku TS z dnia 25 lutego 2025 r., C-146/23 i C-374/23 (Sąd Rejonowy w Białymstoku) >
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
