1. Istota

Do świadczeń niepieniężnych zaliczany jest przypadek nałożenia na dłużnika obowiązku wykonania określonej czynności. Tytuł wykonawczy, będący podstawą egzekucji, może zobowiązywać dłużnika do wykonania czynności różnego rodzaju. Z punktu widzenia stosowanych metod egzekucji możemy te czynności podzielić na:

  1. czynności, które bez uszczerbku dla wierzyciela mogą być wykonywane przez inną osobę (art. 1049 ustawy z 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego, Dz. u. Nr 43, poz. 296 z późn. zm. - dalej k.p.c.) – tzw. czynności zastępowalne (zastępcze),
  2. czynności, które ze względu na swoje szczególne cechy może wykonać tylko dłużnik (art. 1050 k.p.c.) – tzw. czynności niezastępowalne (niezastępcze) (M. Allerhand, Kodeks postępowania cywilnego. Część II. Komentarz, Lwów 1933, s. 689).

Z uwagi na swoje właściwości, tylko w przypadku egzekucji wykonania czynności zastępowalnych istnieje możliwość wykonania ich na koszt dłużnika, co oznacza, że faktycznie dłużnik tych czynności nie wykona. Wykona je inny podmiot, a jedynie kosztami wykonania tej czynności przez inny podmiot obciążony zostanie dłużnik.

Przykładowo czynności zastępowalne to:

  • a) prace w gospodarstwie rolnym,
  • b) wybudowanie domu,
  • c) wykonanie prac tynkarskich,
  • d) usunięcie skutków naruszenia dóbr osobistych, polegające na złożeniu przez dłużnika oświadczenia odpowiedniej treści w formie ogłoszenia (uchwała SN z dnia 28 czerwca 2006 r., III CZP 23/06, OSNC 2007, z. 1, poz. 11).

Dla uznania, że czynność jest zastępowalna nie jest konieczne, aby każda osoba mogła ja wykonać w zastępstwie dłużnika. Wystarczy, aby znalazły się osoby, które będą mogły wykonać tę czynność z tym samym skutkiem, co dłużnik (Z. Świeboda, Komentarz do Kodeksu postępowania cywilnego. Część druga. Postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne, Warszawa 2001, s. 426 - 427).

2. Upoważnienie do wykonania czynności zastępczej

Wierzyciel nie ma możliwości samodzielnego wykonania określonej czynności na koszt dłużnika, jeżeli sąd nie udzieli mu takiego upoważnienia. W przypadku zobowiązania dłużnika do wykonania określonej czynności już sam tytuł wykonawczy (wyrok, postanowienie czy ugoda zaopatrzona w klauzulę wykonalności) może zawierać upoważnienie wierzyciela do wykonania czynności na koszt dłużnika w sytuacji, gdy dłużnik tej czynności nie wykona. W doktrynie (poza postępowaniem egzekucyjnym) wymienia się trzy rodzaje upoważnienia do dokonania czynności, przy czym kryterium rozróżniającym jest podmiot, który udziela upoważnienia (K. Korzan, glosa do uchwały SN z dnia 22 kwietnia 1968 r., III CZP 37/68, NP 1969, nr 9, s. 1445):

  1. upoważnienie udzielone przez ustawodawcę – w sytuacji, gdy dłużnik nie spełnia świadczenia oznaczonego co do gatunku, wierzyciel może bez wytaczania procesu nabyć na koszt dłużnika taką sama ilość rzeczy tego samego gatunku (art. 479 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny, Dz. U. Nr 16, poz. 93, z późn. zm., dalej k.c.),
  2. upoważnienie udzielone przez dłużnika na podstawie umowy z wierzycielem,
  3. upoważnienie udzielane przez sąd w razie zwłoki dłużnika w wykonaniu zobowiązania czynienia (art. 480 § 1 k.c.).

W tym ostatnim przypadku nie ma potrzeby stosowania środka egzekucyjnego, przewidzianego w art. 1049 § 1 k.p.c., bowiem możliwość dokonania czynności na koszt dłużnika jest już przewidziana w samym tytule wykonawczym. Natomiast zgodnie z art. 1049 § 1 k.p.c., jeżeli w samym tytule egzekucyjnym nie postanowiono, że w razie niewykonania przez dłużnika w wyznaczonym terminie czynności, którą może wykonać także inna osoba, wierzyciel będzie umocowany do wykonania tej czynności na koszt dłużnika - sąd, w którego okręgu czynność ma być wykonana, na wniosek wierzyciela wezwie dłużnika do jej wykonania w wyznaczonym terminie, a po bezskutecznym upływie terminu udzieli wierzycielowi umocowania do wykonania czynności na koszt dłużnika. Z uwagi na to, że wykonanie czynności na koszt dłużnika może nastąpić wyłącznie w przypadku czynności zastępowalnych, nie można w tym trybie zrealizować czynności polegających na świadczeniu rzeczy oznaczonych co do tożsamości (art. 1049 § 2 k.p.c.). Tego rodzaju rzeczy nie można zastąpić innymi (np. nie można w miejsce namalowania konkretnego oryginalnego obrazu nakazać namalowanie innego, ponieważ takie świadczenie straci znaczenie dla wierzyciela).

Podkreślić należy, że przepis art. 1049 k.p.c., przewidujący egzekucję przez wymuszenie od dłużnika wykonania określonej czynności, ma na myśli wyłącznie wykonanie czynności (facere), a nie wydanie (dare). Dłużnik w postępowaniu egzekucyjnym nie może się bronić zarzutem, że objęte tytułem wykonawczym roszczenie nie istnieje, a w szczególności, że ono wygasło na skutek wykonania świadczenia przez dłużnika. Tego rodzaju zarzut można podnieść tylko w drodze powództwa przeciwegzekucyjnego z art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. (postanowienie SN z dnia 27 stycznia 1971 r., II CZ 16/71, OSNC 1971, z. 9, poz. 162).
Art. 1049 k.p.c. znajdzie zatem zastosowanie wyłącznie wtedy, gdy w tytule egzekucyjnym nie postanowiono, iż w razie niewykonania przez dłużnika w wyznaczonym terminie określonej czynności, wierzyciel będzie umocowany do wykonania tej czynności na koszt dłużnika (W. Kowalski, glosa do uchwały SN z dnia 28 czerwca 2006 r., III CZP 23/06, PPE 2007, nr 4, s. 93). Sytuacja prawna wierzyciela korzystającego z trybu z art. 1049 § 1 k.p.c. różni się zatem dość istotnie od sytuacji wierzyciela, który uzyskał już w postępowaniu rozpoznawczym upoważnienie sądu do wykonania czynności na koszt dłużnika. Każdy z tych trybów daje bowiem wierzycielowi innego rodzaju korzyści, inne też stwarza niedogodności. Wybór trybu należy do wierzyciela, który podejmuje działania, jakie uważa z jego punktu widzenia za najlepsze. Jeżeli jednak wierzyciel już w postępowaniu rozpoznawczym uzyskał upoważnienie sądu do wykonania zastępczego, to już nie może korzystać z trybu określonego w art. 1049 § 1 k.p.c. (F. Zedler, glosa do uchwały SN z dnia 10 maja 1989 r., III CZP 36/89, OSP 1990, z. 11-12, poz. 367).