Dokładnie 4 kwietnia 2023 r. weszła w życie nowelizacja kodeksu pracy (Dz.U. z 2023 r., poz. 641), która wdrożyła m.in. dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1158 z 20 czerwca 2019 r. w sprawie równowagi między życiem zawodowym a prywatnym rodziców i opiekunów oraz uchylająca dyrektywę Rady 2010/18/UE (Dz. U. UE. L. 2019. 188.79 z 12 lipca 2009 r.). To ona zaleciła państwom członkowskim wprowadzenie urlopu opiekuńczego. Implementacją unijnego prawa jest nowy art. 173 (1) kodeksu pracy. Szkopuł jednak w tym, że regulacja nie jest tak korzystna dla pracowników, jak mogłaby być, gdyby rządzący zastosowali się do zaleceń dyrektywy.
Sprawdź w LEX: Jak długo należy przechowywać wniosek o urlop opiekuńczy udzielony na podstawie art. 173(1) Kodeksu pracy? >
- Przy okazji nowelizacji Kodeksu pracy nie wzięliśmy pod uwagę potrzeb naszego starzejącego się społeczeństwa, w którym co 5-ty mieszkaniec Polski ma więcej niż 65 lat – mówi dr Iwona Jaroszewska – Ignatowska, radca prawny, partner w kancelarii Raczkowski. Jak tłumaczy, urlop opiekuńczy może być bowiem wykorzystany tylko w celu wsparcia wąskiego kręgu osób. Można go wykorzystać dla zapewnienia osobistej opieki lub wsparcia osobie będącej członkiem rodziny lub zamieszkującej w tym samym gospodarstwie domowym. - Oczywiście możemy go wykorzystać tylko wówczas, jeżeli ta osoba wymaga opieki lub wsparcia z poważnych względów medycznych. Członkami rodziny zdefiniowanymi dla potrzeb korzystania z urlopu opiekuńczego są jedynie: syn, córka, matka, ojciec lub małżonek. Mamy więc wąski katalog osób. Tymczasem często tej opieki lub wsparcia z poważnych względów medycznych wymagają babcie i dziadkowie. Można wykorzystać 5 dni urlopu opiekuńczego, by im pomóc, ale tylko wówczas, gdy zamieszkują razem z nami, w tym samym gospodarstwie domowym. Jeżeli mieszkają oddzielnie, a tak jest bardzo często, urlop opiekuńczy pracownikowi nie przysługuje – podkreśla dr Jaroszewska - Ignatowska.
Sprawdź w LEX: Czy wniosek zwolnienie od pracy z powodu siły wyższej i 5-dniowego urlopu opiekuńczego jest dla pracodawcy wiążący? >
Czytaj również: Urlop opiekuńczy, czyli mocna ochrona pracownika i komplikacje dla pracodawcy
Wsparcie starzejącego się społeczeństwa – urlop na dziadków?
- Aby zapewnić mężczyznom i kobietom pełniącym obowiązki opiekuńcze większe możliwości pozostania na rynku pracy, każdy pracownik powinien mieć prawo do urlopu opiekuńczego wynoszącego pięć dni roboczych w roku. Państwa członkowskie mogą zdecydować, że taki urlop może być wykorzystywany w częściach obejmujących od jednego do kilku dni roboczych na konkretny przypadek. Aby uwzględnić rozbieżne systemy krajowe, państwa członkowskie powinny mieć możliwość przyznawania urlopu opiekuńczego w oparciu o okres rozliczeniowy inny niż rok, na osobę potrzebującą opieki lub wsparcia bądź na konkretny przypadek. Ze względu na starzenie się społeczeństwa i wynikające z niego upowszechnianie się ograniczeń związanych z wiekiem, przewiduje się stały wzrost zapotrzebowania na opiekę. Państwa członkowskie powinny uwzględniać wzrost zapotrzebowania na opiekę przy opracowywaniu swojej polityki opiekuńczej, również w odniesieniu do urlopu opiekuńczego. Zachęca się państwa członkowskie do rozszerzania prawa do urlopu opiekuńczego na opiekę nad innymi krewnymi, takimi jak dziadkowie i rodzeństwo. Państwa członkowskie mogą wymagać uprzedniego przedstawienia zaświadczenia lekarskiego o potrzebie zapewnienia znacznej opieki lub wsparcia z poważnych powodów medycznych - czytamy w motywie 27 dyrektywy.
Jak wynika z jej art. 1, dyrektywa ustanawia minimalne wymagania mające na celu osiągnięcie równości kobiet i mężczyzn pod względem szans na rynku pracy i traktowania w miejscu pracy przez ułatwienie m.in. opiekunom godzenia życia zawodowego z rodzinnym.
Sprawdź w LEX: Czy urlop opiekuńczy w wymiarze 5 dni może być udzielany w częściach? >
Krewny a członek rodziny
Zgodnie z art. 3 ust. 1 lit. c) dyrektywy, urlopem opiekuńczym jest urlop dla pracowników, umożliwiający zapewnienie osobistej opieki lub wsparcia krewnemu lub osobie zamieszkującej z pracownikiem w tym samym gospodarstwie domowym, którzy wymagają znacznej opieki lub znacznego wsparcia z poważnych względów medycznych, określonych przez poszczególne państwa członkowskie.
Za opiekuna – w myśl art. 3 ust. 1 lit. d) - uznawany jest pracownik zapewniający osobistą opiekę lub wsparcie krewnemu lub osobie zamieszkującej z pracownikiem w tym samym gospodarstwie domowym, którzy wymagają znacznej opieki lub znacznego wsparcia z poważnych względów medycznych, określonych przez poszczególne państwa członkowskie. Dyrektywa definiuje też krewnych jako syna, córkę, matkę, ojca, małżonka (małżonkę) lub partnera (partnerkę) w związku partnerskim, w przypadku gdy prawo krajowe uznaje takie związki partnerskie.
Sam zaś urlop opiekuńczy uregulowany został w art. 6 dyrektywy. Jego ust. 1 stanowi, że państwa członkowskie wprowadzają niezbędne środki w celu zapewnienia, aby każdy pracownik miał prawo do urlopu opiekuńczego w wymiarze pięciu dni roboczych w roku. Państwa członkowskie mogą określić dodatkowe szczegóły dotyczące zakresu i warunków urlopu opiekuńczego, zgodnie z prawem krajowym lub praktyką. Skorzystanie z tego prawa może być uzależnione od odpowiedniego uzasadnienia, zgodnie z prawem krajowym lub praktyką. Z kolei na podstawie ust. 2, państwa członkowskie mogą przyznawać urlop opiekuńczy w oparciu o okres rozliczeniowy inny niż rok, na osobę potrzebującą opieki lub wsparcia, bądź na konkretny przypadek.
Sprawdź w LEX: Czy osoby, które mają prawo wnioskować o urlop opiekuńczy, mogą również wnioskować o elastyczny czas pracy? >
Znowelizowany kodeks pracy reguluje urlop opiekuńczy w art. 173 (1). Jego par. 1 przewiduje, że pracownikowi przysługuje w ciągu roku kalendarzowego urlop opiekuńczy, w wymiarze pięciu dni, w celu zapewnienia osobistej opieki lub wsparcia osobie będącej członkiem rodziny lub zamieszkującej w tym samym gospodarstwie domowym, która wymaga opieki lub wsparcia z poważnych względów medycznych.
Za członka rodziny uważa się syna, córkę, matkę, ojca lub małżonka (par. 2).
Co ważne, we wniosku wskazać należy imię i nazwisko osoby, która wymaga opieki lub wsparcia z poważnych względów medycznych, przyczynę konieczności zapewnienia osobistej opieki lub wsparcia przez pracownika oraz w przypadku członka rodziny - stopień pokrewieństwa z pracownikiem lub w przypadku osoby niebędącej członkiem rodziny - adres zamieszkania tej osoby (par. 5).
Sprawdź również książkę: Kodeks pracy. Wynagrodzenia, urlopy i czas pracy. Ochrona zatrudnienia i świadectwa pracy. Organizacje pracodawców, związki zawodowe i spory zbiorowe >>
Węższe określenie niż unijne zalecenia, ale urlop opiekuńczy na dziadka, konkubenta i jego dzieci też możliwy
- Nie ma spójności między działaniami rządu a słowami. Szczególnie, że dyrektywa unijna wprost mówi o dziadkach i rodzeństwie jako osobach, na które również może być udzielany urlop opiekuńczy - jako inni krewni. Nasz ustawodawca zdefiniował członka rodziny w wąskim zakresie, co nie jest spójne z celem, jaki chciałby osiągnąć rząd. Jest to niezrozumiałe zwłaszcza, że urlop opiekuńczy jest bezpłatny i rozszerzenie zakresu podmiotowego nie stanowiłoby problemu. Z perspektywy pracodawców można, co prawda, mówić o kosztach związanych z zastępstwem czy zmianą organizacji pracy, ale z perspektywy interesu rodzinnego nie zostało to uwzględnione – mówi Oskar Sobolewski, ekspert emerytalny i rynku pracy w HRK Payroll Consulting, założyciel Debaty Emerytalnej. I podkreśla, że rządzący nie mogą w tym przypadku wskazywać na szybkie wprowadzenie zmian. – Ten argument tu się nie sprawdzi, bo zmiany wprowadzono po dziewięciu miesiącach od terminu wskazanego na wejście w życie zgodnie z treścią dyrektywy (sierpień 2022 wobec kwietnia 2023), a biorąc pod uwagę fakt, że państwa członkowskie miały wcześniej dwa lata na dostosowanie się do prawa unijnego, to oznacza, że rządzący mieli prawie trzy lata na wdrożenie przepisów w kształcie uwzględniającym starzejące się społeczeństwo – zauważa Oskar Sobolewski.
Zobacz w LEX: Urlop opiekuńczy - zasady ochrony danych osobowych (zakres danych, kategorie osób, podstawy przetwarzania) >
Dr hab. Małgorzata Kurzynoga, prof. UŁ, radca prawny, of counsel w kancelarii Baran Książek Bigaj, zauważa jednak, że mimo węższej definicji członka rodziny zawartej w kodeksie pracy, w porównaniu do zaleceń dyrektywy unijnej, definicja krewnego odpowiada członkowi rodziny. – Nasz ustawodawca zdecydował, że z urlopu opiekuńczego może skorzystać pracownik, który opiekuje się członkiem rodziny lub osobą zamieszkującą w tym samym gospodarstwie domowym. Oznacza to, że prawo, do urlopu będzie przysługiwało osobom żyjącym w konkubinacie, a nawet z tytułu dzieci konkubiny lub konkubenta, o ile mieszkają razem z pracownikiem. I to mimo, że partnera nie kwalifikujemy jako krewnego w świetle prawa rodzinnego a związek partnerski nie jest stawiany na równi ze związkiem małżeńskim – mówi prof. Kurzynoga.
Zobacz w LEX: Realizacja obowiązku informacyjnego w przypadku urlopu opiekuńczego (pracownik, osoba wskazana) >
W opinii Magdaleny Januszewskiej, radcy prawnego, należącej do Polskiej Sieci Naukowej Prawa Pracy i Zabezpieczenia Społecznego COOPERANTE, różnica w definicji krewnego między kodeksem pracy a dyrektywą dotyczy tylko partnera w związku partnerskim. - Nie może być inaczej, skoro polskie prawo nie przewiduje takiego związku – podkreśla mec. Januszewska. I dodaje: - Jeśli opieka ma być nad krewnym, to nie ma znaczenia, czy zamieszkuje z pracownikiem w jednym gospodarstwie domowym, czy nie. Natomiast jeśli ma być sprawowana opieka nad osobą zamieszkującą razem z opiekunem, to ewentualne pokrewieństwo nie ma znaczenia (zarówno w KP, jak i w dyrektywie). Może zatem chodzić o opiekę nad babką, dziadkiem, wujem, konkubentem, itd. Liczy się tylko to, czy pracownik i ta osoba zamieszkują w tym samym gospodarstwie domowym.
Prof. Kurzynoga zwraca uwagę na wymóg zamieszkiwania w tym samym gospodarstwie domowym, który jest czymś innym niż wymóg prowadzenia wspólnego gospodarstwa domowego. – Do skorzystania z urlopu opiekuńczego wystarczy, żeby matka mieszkała wspólnie z córką, pod jednym dachem. Nie muszą robić wspólnych zakupów – dodaje.
Czytaj więcej w LEX: Urlop opiekuńczy >
Czytaj również: Prorodzicielskie i propracownicze zmiany w kodeksie pracy - opublikowane w Dzienniku Ustaw
Państwo powinno wziąć na siebie ciężar urlopu opiekuńczego
- Polski ustawodawca wprowadził urlop opiekuńczy do naszego porządku prawnego, ponieważ wymagała tego dyrektywa unijna, która wymusiła na państwach członkowskich wsparcie pracowników opiekujących się chorymi, niesamodzielnymi członkami rodziny. W naszym państwie brak jest jednak systemowego wsparcia pracowników, którzy znajdują się w takiej sytuacji. Nie ma wątpliwości, że opieka nad osobami starszymi, niesamodzielnymi przez pracowników jest wyzwaniem, a wkrótce będzie jeszcze większym. W obliczu starzejącego się społeczeństwa, zwłaszcza jeśli porównamy liczbę osób kończących co roku swoją aktywność zawodową i przechodzących na emeryturę z liczbą osób, które wchodzą na rynek pracy i podejmują swoją pierwszą pracę. Coraz więcej będzie bowiem osób, które będą musiały godzić obowiązki pracownicze z opieką nad bliskimi wymagającymi wsparcia. Jak na razie jednak zmiany w tym zakresie polegają na zwiększaniu obciążeń pracodawców – mówi serwisowi Prawo.pl Robert Lisicki, radca prawny, dyrektor Departamentu Prawnego Konfederacji Lewiatan.
Sprawdź w LEX: Gdzie powinien być przechowywany wniosek o udzielenie bezpłatnego urlopu opiekuńczego? >
Także prof. Małgorzata Kurzynoga jest zdania, że państwo powinno wziąć na siebie ciężar urlopu opiekuńczego, jeśli rzeczywiście chce, by członkowie rodziny i osoby zamieszkujące pod jednym dachem opiekowały się osobami wymagającym opieki. W pkt 32 preambuły dyrektywy 2019/1158 wskazuje się, że chociaż państwa członkowskie mają swobodę decydowania o tym, czy zapewnić wynagrodzenie lub świadczenie z tytułu urlopu opiekuńczego, zachęca się je do wprowadzenia takiego wynagrodzenia lub świadczenia w celu zagwarantowania skutecznego wykorzystywania prawa do takiego urlopu przez opiekunów, w szczególności przez mężczyzn.
Pobierz wzór dokumentu z LEX: Wniosek pracownika o urlop opiekuńczy >
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
