Pojęcie „pierwszej pomocy” zostało zdefiniowane przez ustawę z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 757 z późn. zm.), jako zespół czynności podejmowanych w celu ratowania osoby w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego, wykonywanych przez osobę znajdującą się w miejscu zdarzenia, w tym również z wykorzystaniem wyrobów medycznych i wyposażenia wyrobów, w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 20 maja 2010 r. o wyrobach medycznych (Dz. U. Nr 107, poz. 679 z późn. zm.) oraz produktów leczniczych wydawanych bez przepisu lekarza, dopuszczonych do obrotu na terytorium RP.
Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy w wielu aktach prawnych nakładają na pracodawcę obowiązek zapewnienia pracownikom sprawnie funkcjonującego systemu pierwszej pomocy w razie wypadku, jak również środków do jej udzielenia. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650 z późn. zm.) – dalej r.o.b.h.p. – w § 44 jako pierwsze narzuciło na pracodawcę obowiązek stosowania rozwiązań systemowych (nie doraźnych!), a więc takich, jakie wymagają wcześniejszego opracowania odpowiednich procedur, przygotowania sprzętu (znajdującego się w punktach pierwszej pomocy w poszczególnych wydziałach/oddziałach zakładu pracy) i przeszkolenia w powyższym zakresie wybranych pracowników.
System pierwszej pomocy powinien obejmować w szczególności:
- punkty pierwszej pomocy w wydziałach (oddziałach), w których wykonywane są prace powodujące duże ryzyko wypadku lub związane z wydzielaniem się par, gazów albo pyłów substancji sklasyfikowanych jako niebezpieczne ze względu na ostre działanie toksyczne;
- apteczki w poszczególnych wydziałach (oddziałach) zakładu pracy.
Zobacz także: Jak powinien być zorganizowany punkt udzielania pierwszej pomocy?>>
Przepisy nie wskazują, gdzie powinny być usytuowane punkty do udzielania pierwszej pomocy czy apteczki. Niewątpliwie jednak musi być do nich łatwy dostęp. Wiele firm oferuje gotowe punkty (zestawy) do udzielania pierwszej pomocy, a ich wyposażenie jest uzależnione od specyfiki danego zakładu pracy oraz zagrożeń w nim występujących. Przeważnie znajdziemy w nich zestawy opatrunkowe, środki ochrony osobistej ratownika, deskę ortopedyczną, narzędzia ułatwiające podtrzymywanie życia, środki opatrunkowe oraz wszystkie środki, materiały i narzędzia niezbędne do zabezpieczenia miejsca zdarzenia. Oczywiście, o ile jest taka potrzeba, pracodawca może zapewnić również specjalny prysznic ratunkowy, umożliwiający szybkie spłukanie cieszy/pyłów (żrących, łatwopalnych, toksycznych itp.). Coraz powszechniejsze jest również zapewnienie (zwłaszcza w dużych zakładach) prostych w obsłudze automatycznych defibrylatorów zewnętrznych tzw. AED (ang. Automated External Defibrillator)…
Nie zawsze jednak konieczne jest aż tak bogate wyposażenie, gdyż w wielu przypadkach wystarczą proste, przenośne apteczki, wyposażone w podstawowe środki opatrunkowe (plastry, bandaże, wodę utlenioną itp.), co również wypełni ustawowy obowiązek nałożony na pracodawcę. Należy jednak pamiętać, że zgodnie z § 44 ust. 2 r.o.b.h.p., liczba, usytuowanie i wyposażenie punktów pierwszej pomocy i apteczek powinny być ustalone w porozumieniu z lekarzem sprawującym profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami (lekarzem medycyny pracy), z uwzględnieniem rodzajów i nasilenia występujących zagrożeń.
Zobacz także: Czy istnieją przepisy, które regulują ilość apteczek w zakładzie produkcyjnym?>>
Warto jednak zaznaczyć, że zasadą bhp jest, aby zarówno w punktach pierwszej pomocy, jak i w apteczkach znajdowały się wyłącznie środki opatrunkowe (plastry, bandaże, woda utleniona), natomiast nie powinny znajdować się w nich leki, środki przeciwbólowe, krople itp. medykamenty, chyba że osoba wyznaczona do pierwszej pomocy posiada wykształcenie medyczne (lekarskie) i jest upoważniona do podawania tego typu środków.
Ponadto w punktach pierwszej pomocy i przy apteczkach, w widocznych miejscach należy wywiesić instrukcje dotyczące udzielania pierwszej pomocy w razie wypadku oraz wykazy pracowników wyznaczonych do jej udzielania, natomiast same punkty pierwszej pomocy i miejsca usytuowania apteczek powinny być odpowiednio oznakowane (zgodnie z Polską Normą jest to biały krzyż na zielonym tle).
Obsługa punktów i apteczek, na każdej zmianie powinna być powierzana wyznaczonym pracownikom, przeszkolonym w udzielaniu pierwszej pomocy. Ponadto zgodnie z art. 2071 § 1 pkt 3 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) pracodawca jest zobowiązany przekazywać zatrudnionym informacje o tych pracownikach (w szczególności takie dane, jak imię i nazwisko, miejsce wykonywania pracy, numer telefonu służbowego lub innego środka komunikacji elektronicznej). Informacja ta powinna znajdować się przy poszczególnych apteczkach i/lub punktach pierwszej pomocy.
W odróżnieniu od szkoleń bhp, przepisy nie określają, jak często należy „odświeżać” wiedzę z zakresu pierwszej pomocy, ani nie ustalają wzoru zaświadczenia. Można zatem przyjąć, że – przynajmniej teoretycznie – jednorazowe przeszkolenie daje dożywotnie kwalifikacje pracownikom wyznaczonym do udzielania pierwszej pomocy. Jednak takie podejście jest zbyt optymistyczne, gdyż powszechnie wiadomo, że niewykorzystywana wiedza dość szybko „ulatuje”, a sytuacje, w jakich pracownicy mogą praktycznie przetestować nabyte kwalifikacje, nie zdarzają się (na szczęście!) zbyt często.
W związku z powyższym, wiele ośrodków szkoleniowych, które prowadzą szkolenia z zakresu pierwszej pomocy, bazując na swoich praktycznych doświadczeniach bardzo często wystawia zaświadczenie o odbytym szkoleniu z zastrzeżeniem, że jest ono ważne przez okres np. 2 lat. Nie ma to jednak podstawy prawnej w obowiązujących regulacjach, lecz jedynie powinno być traktowane jako swego rodzaju zalecenie organizatora szkolenia, aby po tym czasie pracownik przypomniał sobie zasady postępowania w nagłych wypadkach .
Jedynym wyjątkiem jest specjalistyczne szkolenie dla nauczycieli prowadzących zajęcia edukacyjne w zakresie udzielania pierwszej pomocy w ramach systemu oświaty (w przedszkolach, szkołach itp.). W powyższym przypadku, zgodnie z § 11 ust. 2 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 26 sierpnia 2009 r. w sprawie przygotowania nauczycieli do prowadzenia zajęć edukacyjnych w zakresie udzielania pierwszej pomocy (Dz. U. Nr 139, poz. 1132), zaświadczenie jest ważne przez okres 5 lat od dnia wydania, a jego wzór określa załącznik nr 2 do ww. rozporządzenia.
Warto również pamiętać o okresowych przeglądach punktów pierwszej pomocy i apteczek. Co prawda przepisy nie określają jak często należy je kontrolować, jednakże pewną wskazówką mogą być terminy przydatności do użycia znajdujących się w nich środków (np. wody utlenionej); osoba odpowiedzialna powinna zadbać, by takie terminy nie były przekraczane, a pracodawca (osoba przez niego wyznaczona bądź upoważniona) może to skontrolować.
W związku z powyższym uważam, że pracodawca jako odpowiedzialny za „sprawnie funkcjonujący system pierwszej pomocy w razie wypadku oraz środki do udzielania pierwszej pomocy”, powinien ustalić wewnętrzną procedurę, z której jednoznacznie wynikałoby, kto i jak często dokonuje stosownych przeglądów. Sądzę, że najpraktyczniejszym rozwiązaniem będzie zlecenie wykonywania tych czynności właśnie osobom wyznaczonym do udzielania pierwszej pomocy. Ponadto, w zależności od specyfiki firmy oraz częstotliwości podejmowanych interwencji, przeglądów apteczek należałoby dokonywać codziennie w przypadku dużej częstotliwości tzw. zdarzeń wypadkowych, raz w tygodniu w przypadku średniej częstotliwości lub nie rzadziej niż raz w miesiącu w przypadku małej częstotliwości takich zdarzeń.
Oczywiście, należałoby ponadto zobowiązać osoby wyznaczone do udzielania pierwszej pomocy, aby po każdym zdarzeniu informowały, jakie środki zostały użyte (i ewentualnie zużyte).
Tworząc w danym zakładzie pracy system pierwszej pomocy w razie wypadku oraz środki do udzielania pierwszej pomocy, trzeba brać pod uwagę wszystkie nałożone przez ustawę obowiązki. Ponadto, system taki powinien uwzględniać wszelkie rodzaje zagrożeń wynikających z warunków pracy i technologii produkcji, a więc maszyny, urządzenia, stosowane substancje chemiczne i ich mieszaniny, środki czystości, półprodukty, wyroby gotowe, urządzenia pomocnicze itp., które mogą stwarzać jakiekolwiek zagrożenie wypadkowe.
Zobacz także: Pierwszy dzień w pracy>>
Więcej na ten temat w Serwisie BHP.