Istotnym elementem w funkcjonowaniu spółek prawa handlowego jest możliwość wspólnego i bezkonfliktowego współdziałania wspólników, podyktowanego interesem spółki. Praktyka dostarcza jednakże przykłady rozlicznych stanów faktycznych wskazujących, że zgodne i niezakłócone współdziałanie wspólników w realizacji wspólnych celów czy to w ramach spółki osobowej, czy kapitałowej bywa często niemożliwe lub znacznie utrudnione. Pojawiają się spory pomiędzy wspólnikami, które mogą położyć się cieniem na dalsze funkcjonowanie spółki. Bezsprzecznie jedyną możliwością rozwiązania sytuacji konfliktowej nie powinno być rozwiązanie spółki.
W szczególności, gdy przyczyna niemożności sprawnego funkcjonowania spółki wynika z działań jednego wspólnika lub leży po jego stronie. Najlepszym rozwiązaniem zakończenia sporu jest dobrowolne wystąpienie wspólnika ze spółki. Niejednokrotnie remedium na tego typu zawinione czy niezawinione sytuacje jest również instytucja wyłączenia wspólnika. W tego typu sytuacjach środkiem umożliwiającym przywrócenie sprawnego współdziałania w spółce, jest możliwość wykluczenia wspólnika, który w sposób negatywny wpływa na działalność spółki.
Czytaj w LEX: Zmiany składu osobowego w spółkach niemających osobowości prawnej >
Czytaj też: Uchwała niekorzystna dla wspólnika spółki? Są sposoby na skuteczne jej zaskarżenie >>
Dobrowolne wystąpienie wspólnika ze spółki
Jak w każdej sytuacji spornej, najszybszym – choć nie zawsze najlepszym rozwiązaniem – jest porozumienie się wspólników, skutkujące wystąpieniem wspólnika ze spółki i zbyciem ogółu praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej bądź udziałów lub akcji spółki kapitałowej. Ogół praw i obowiązków to stosunek prawny uczestnictwa wspólnika w spółce osobowej, na którego treść składają się wszystkie prawa i obowiązku przysługujące wspólnikowi związane z uczestnictwem w spółce. Reguła nierozszczepialności ogółu praw i obowiązków wspólnika oznacza, że nie można dzielić ogółu praw i obowiązków wspólnika. Potencjalny nabywca nabędzie całość ogółu praw i obowiązków wspólnika (tj. prawo do prowadzenia spraw, reprezentacji, udziału w zyskach, prawo do dywidendy, prawo do niewypłaconych zysków, prawo głosu, udział w stratach itp.). W sytuacji porozumienia wspólników oraz istnienia odpowiednich postanowień w umowie spółki, możliwe będzie polubowne rozstanie się wspólnika ze spółką. Wystąpienie wspólnika ze spółki może mieć zatem charakter dobrowolny. Możliwością dobrowolnego „wyjścia” wspólnika ze spółki osobowej jest również złożenie oświadczenia woli o wypowiedzeniu umowy spółki.
Zobacz procedurę w LEX: Wystąpienie ze spółki osobowej >
Zobacz procedurę w LEX: Uiszczanie dopłat w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością >
Żądanie wyłączenia wspólnika ze spółki osobowej
Wystąpienie wspólnika ze spółki może mieć charakter dobrowolny, ale także przymusowy. Możliwością dobrowolnego „wyjścia” wspólnika ze spółki osobowej jest złożenie oświadczenia woli o wypowiedzeniu umowy spółki. Zgodnie z art. 63 par. 2 k.s.h., jeżeli ważny powód zachodzi po stronie jednego ze wspólników, sąd może na wniosek pozostałych wspólników orzec o wyłączeniu tego wspólnika ze spółki. Przymusowe wyłączenie wspólnika stanowi ostateczność, gdy naprawienie sytuacji w spółce nie jest możliwe. Przesłanką żądania wyłączenia wspólnika jest zaistnienie po jego stronie ważnego powodu rozwiązania spółki. Ustawodawca nie zdefiniował jednak przesłanki ważnych powodów, pozostawiając tę kwestię ocenie sądu.
Zobacz linię orzeczniczą: Czy konflikt między wspólnikami uzasadnia powództwo o wyłączenie wspólnika >
„Ważny powód" uzasadniający wyłączenie wspólnika nie może być utożsamiany z „ważnym powodem" uzasadniającym rozwiązanie spółki, choć pojęcia te w znacznej części stanów faktycznych będą się pokrywać. Wyłączenie wspólnika ma na celu uzdrowienie sytuacji w spółce wówczas, gdy negatywne zjawiska występujące w ramach jej funkcjonowania, są wywoływane przez określonego wspólnika, a nie ma potrzeby całkowitego zaprzestania działalności przez spółkę (wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 8 września 2016 r., II CSK 781/15, OSNC - Zb. dodatkowy 2018 nr A, poz. 15, str. 109, LEX nr 2106814).
Celem regulacji zawartej w art. 63 par. 2 k.s.h. jest ochrona spółki, w sytuacji gdy zachowanie wspólnika w sposób negatywny wpływa na jej funkcjonowanie, a jednocześnie brak jest uzasadnienia do jej rozwiązania z tego powodu. Postępowanie o wyłączenie wspólnika ma na celu zmianę składu osobowego spółki poprzez usunięcie z niej wspólnika, którego dalsze pozostawanie w spółce, z uwagi na jego przymioty osobiste lub indywidualne zachowania (zawinione lub niezawinione) zagrażałoby interesom spółki lub usprawiedliwionym interesom pozostałych wspólników (tak SN w uzasadnieniu wyroku z 8.09.2016 r., II CSK 781/15, LEX nr 2106814, oraz SA w Poznaniu w wyroku z 28.08.2013 r., I ACz 1405/13, LEX nr 1363355).
Wyłączenie wspólnika ma bowiem na celu uzdrowienie sytuacji w spółce wówczas, gdy negatywne zjawiska występujące w ramach jej funkcjonowania są wywoływane przez określonego wspólnika i jednocześnie nie istnieje potrzeba całkowitego zaprzestania działalności przez spółkę. W orzecznictwie przyjmuje się, że utrata zaufania może być powodem wyłączenia wspólnika ze spółki. Jednakże musi być ona oparta na obiektywnych i racjonalnych przesłankach; sam konflikt między wspólnikami nie może natomiast uzasadniać wyłączenia jednego z nich. Należy bowiem brać pod uwagę całe spektrum stosunków między wspólnikami (tak SN w wyroku z 8.09.2016 r., II CSK 781/15, LEX nr 2106814).
O wyłączeniu wspólnika może orzec sąd, po przeprowadzeniu postępowania procesowego. Żądanie wyłączenia wspólnika przyjmuje formę powództwa, którego wytoczenie następuje przez wniesienie pozwu.
Żądanie wyłączenia wspólnika ze spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
Z ważnych przyczyn dotyczących danego wspólnika sąd może orzec jego wyłączenie ze spółki na żądanie wszystkich pozostałych wspólników, jeżeli udziały wspólników żądających wyłączenia stanowią więcej niż połowę kapitału zakładowego (art. 266 par. 1 k.s.h.). Umowa spółki może przyznać prawo wystąpienia z powództwem także mniejszej liczbie wspólników, jeżeli ich udziały stanowią więcej niż połowę kapitału zakładowego. W tym przypadku powinni być pozwani wszyscy pozostali wspólnicy (art. 266 par. 2 k.s.h.)
Prawo żądania wyłączenia wspólnika regulowane jest aktualnie w dwóch przypadkach. Pierwszy dotyczy wszystkich pozostałych wspólników, którzy występują z roszczeniem wyłączenia konkretnego wspólnika, jeśli ich udziały stanowią więcej niż połowę kapitału zakładowego (art. 266 par. 1 k.s.h.). Drugi przypadek. odnosi się do uprawnienia wyłączenia wspólnika wynikającego z postanowień umowy, która prawo do wystąpienia z żądaniem może przyznać mniejszej liczbie wspólników, jeżeli ich udziały stanowią więcej niż połowę kapitału zakładowego (art. 266 par. 2 k.s.h.).
Wyłączenie wspólnika jest instytucją przewidzianą dla spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, która nie występuje w spółce akcyjnej.
Ważną przyczynę wyłączenia wspólnika ze spółki może stanowić niemożność bezkonfliktowego współdziałania ze wspólnikiem, będąca następstwem relacji interpersonalnych wewnątrz spółki z ograniczona odpowiedzialnością (wyr. SN z dn. 19.03.1997 r., sygn. akt II CKN 31/97, OSNC 1997, Nr 7-8, poz. 116). Znaczący i długotrwały konflikt między wspólnikami może przesądzać o niemożności osiągnięcia celu spółki, a w konsekwencji uzasadnić żądanie wspólnika o rozwiązanie spółki.
Zobacz wzór w LEX: Pozew o wyłączenie wspólnika spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (działalność konkurencyjna) >
Ważną przyczyną wyłączenia wspólnika jest również działanie na szkodę spółki, niewykonywanie przez wspólnika uchwał, nadużywanie prawa indywidualnej kontroli, naruszenie zasad lojalności wobec spółki czy też prowadzenie działalności konkurencyjnej wobec spółki (wyr. SA w Szczecinie z dn. 24.04. 2013 r., sygn. akt I ACa 704/12, LEX nr 1378858).
Legitymacja czynna i bierna w sprawie wyłączenia wspólnika ze spółki z o.o.
Stroną powodową w sprawie o wyłączenie wspólnika będą wszyscy wspólnicy spółki, z wyłączeniem wspólnika, którego żądanie wyłączenia dotyczy. W sytuacji gdy prawo wystąpienia z powództwem (przewidziane w umowie spółki) przysługuje mniejszej liczbie wspólników (art. 266 par. 2 k.s.h.), wówczas pozwanym będzie nie tylko wspólnik, którego wyłączenia żąda się w pozwie, lecz również wszyscy pozostali wspólnicy. Ostateczną decyzję w sprawie wyłączenia podejmuje niezawisły sąd. Jednakże nie jest możliwie wystąpienie z żądaniem wyłączenia wspólnika większościowego, nawet gdyby żądanie wnieśli wszyscy pozostali wspólnicy, ponieważ nie reprezentują oni więcej niż połowę kapitału zakładowego. Nie jest więc możliwe żądanie wyłączenia wspólnika, gdy wspólnicy chcący wytoczyć powództwo stanowią dokładnie 50 proc.
Pozwanym w sprawie będzie wspólnik, którego wyłączenia ze spółki żądają pozostali wspólnicy. Wobec możliwości wystąpienia z powództwem przez mniejszą liczbę wspólników, konieczne jest pozwanie pozostałych wspólników spółki, którzy nie chcą być powodami w sprawie.
Wzór dokumentu w LEX: Pozew o wyłączenie wspólnika spółki z o. o. wraz z wnioskiem o udzielenie zabezpieczenia >
Udziały wyłączonego wspólnika muszą zostać przejęte przez wspólników lub osoby trzecie. Cenę przejęcia ustala sąd na podstawie rzeczywistej wartości w dniu doręczenia pozwu (art. 266 par. 3 k.s.h.). To ustawowe sformułowanie należy rozumieć jako wartość zbywczą czy też rynkową udziałów. Sąd orzekający w sprawie nie może więc poprzestać na ustaleniu wartości bilansowej udziałów, ponieważ wartość ta nie musi odpowiadać wartości rzeczywistej.
Zobacz linię orzeczniczą w LEX: Czy przesłanki przymusowego umorzenia udziałów mogą być tożsame z przesłankami uzasadniającymi wyłączenie wspólnika >
Podstawą wyłączenia wspólnika ze spółki jest wyrok sądu, który powinien zawierać również postanowienie co do terminu, w którym ma być zapłacona wspólnikowi cena przejęcia. Jest to obligatoryjny element wyroku. Ustalenie terminu, w ciągu którego powinna zostać zapłacona cena przejęcia z odsetkami, również leży w gestii sądu. Jeżeli w wyznaczonym terminie, osoba która ma przejąć udziały wspólnika, nie uiści ceny albo nie złoży jej do depozytu sądowego, orzeczenie o wyłączeniu staje się bezskuteczne. W celu zabezpieczenia powództwa sąd może, z ważnych powodów, zawiesić wspólnika w wykonywaniu jego praw udziałowych w spółce.
Chwila oraz skutki orzeczenia o wyłączeniu wspólnika
Wspólnika, w stosunku do którego sąd wydał prawomocny wyrok o wyłączeniu oraz za którego przejęte udziały zapłacono w terminie, uważa się za wyłączonego ze spółki już od dnia doręczenia mu pozwu (art. 269 k.s.h.). Dla osiągnięcia tego skutku, konieczne jest więc spełnienie wszystkich ustawowych przesłanek. Należy zatem odróżnić wyłączenie wspólnika orzeczeniem sądu od rzeczywistego wyłączenia wspólnika. Ostateczne wyłączenie wspólnika ze spółki nastąpi, kiedy zostaną przejęte udziały, czyli gdy rozliczono się z byłym wspólnikiem albo stosowna kwota zostanie złożona do depozytu sądowego.
Zobacz procedurę w LEX: Wyłączenie akcjonariusza z prostej spółki akcyjnej >
W trakcie postępowania wspólnik zachowuje przysługujące mu prawa udziałowe, nie traci też obowiązków osobistych i nie jest zwolniony z obowiązków wobec spółki. Od dnia doręczenia pozwu liczone są również odsetki od kwoty przejęcia, którą ustalił sąd. Skutkiem wyłączenia jest ustanie wszystkich praw w spółce wyłączonego wspólnika. W konsekwencji przestaje on być wspólnikiem.
Zobacz procedurę w LEX: Powództwo o wyłączenie wspólnika ze spółki z ograniczoną odpowiedzialnością >
Wykluczenie wspólnika w spółce osobowej i w spółce z o.o.
Pomimo podobnego celu obu instytucji, który sprowadza się do normalizacji stosunków osobowych między wspólnikami spółki, to prawo żądania wyłączenia wspólnika ze spółki z o.o. uzależnione zostało od reprezentowania określonej części kapitału zakładowego. Mianowicie z żądaniem tym mogą wystąpić jedynie wspólnicy (wspólnik), którzy reprezentują ponad połowę udziałów w kapitale zakładowym. Uzależnienie uprawnienia do żądania wyłączenia wspólnika ze spółki od określonej podstawy kapitałowej jest przejawem zasady rządów większości nad mniejszością, charakterystycznej dla spółek kapitałowych. Wspólnicy mniejszościowi nie mogą więc doprowadzić do wykluczenia ze spółki wspólników większościowych. Nawet w sytuacji, gdy ich działania mogą być oceniane za utrudniające funkcjonowanie spółki. Wspólnicy mniejszościowi w ostateczności mogą skorzystać z powództwa o rozwiązanie spółki (art. 271 pkt 1 k.s.h.).
Zobacz procedury w LEX:
- Otwarcie likwidacji w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością >
- Ustanowienie likwidatorów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością >
- Przebieg likwidacji w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością >
W przypadku uwzględnienia powództwa przez sąd, spółka zostaje wykreślona z Krajowego Rejestru Sądowego i przestaje istnieć. Natomiast w sytuacji, gdy przyczyną sporów w spółce z o.o. czy spółce osobowej są poszczególni wspólnicy, można przy pomocy powództwa o wyłączenie wspólnika usunąć ich ze spółki. Dając tym samym spółce możliwość dalszego funkcjonowania na rynku oraz prowadzenia przedsiębiorstwa pozostałym w spółce wspólnikom.
Aneta Chałat, adwokat w Mariański Group
Co jeszcze zyskasz? Załóż bezpłatne konto na Moje Prawo.pl >>>
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
