Prezydent podpisał 9 listopada 2022 r. ustawę o zmianie ustaw w celu przeciwdziałaniu lichwie („Ustawa”), która wprowadza daleko idące zmiany dla sektora pożyczkowego. Zmiany te wymagają uwagi również ze względu na stosunkowo krótki okres vacatio legis przewidywany ustawą.
Do kodeksu cywilnego dodana zostaje ustawowa definicja kosztów pozaodsetkowych. Przez koszty pozaodsetkowe związane z zawarciem umowy pożyczki należy rozumieć wynikające z tej lub innej umowy:
- marże, prowizje lub opłaty związane z przygotowaniem umowy pożyczki, udzieleniem pożyczki lub jej obsługą, albo koszty o podobnym charakterze,
- opłaty związane z odroczeniem terminu spłaty pożyczki, jej nieterminową spłatą, albo koszty o podobnym charakterze,
- koszty usług dodatkowych, w szczególności ubezpieczeń, kosztów związanych z ustanowieniem zabezpieczenia pożyczki, kosztów pozyskiwania informacji dotyczących biorącego pożyczkę, w przypadku gdy ich poniesienie jest niezbędne do zawarcia umowy.
W przypadku, gdy pożyczkodawca reprezentowany jest przy zawieraniu umowy przez agenta lub innego przedstawiciela, wynagrodzenie owego agenta lub pośrednika związane z zawieraniem umowy pożyczki zaliczane jest również do kosztów pozaodsetkowych. Do kosztów pozaodsetkowych nie będą zaliczane opłaty notarialne oraz daniny o charakterze publicznoprawnym, ponoszone przez strony w związku z zawarciem umowy.
Maksymalna wysokość kosztów pozaodsetkowych
Stosownie do obowiązujących przepisów art. 36a ustawy o Kredycie Konsumenckim wszystkie koszty pozaodsetkowe nie mogą wynosić więcej niż 55 proc. kwoty kredytu oraz w całym okresie kredytowania nie mogą przekraczać 100 proc. wartości kredytu. Na gruncie Ustawy przewidziano obniżenie pozaodsetkowych kosztów kredytu konsumenckiego z okresem spłaty nie krótszym niż 30 dni do 5% całkowitej kwoty kredytu, zaś dla pożyczek udzielanych na dłuższy czas – do 20 proc. w skali roku. Pozaodsetkowe koszty kredytu w całym okresie kredytowania nie mogą być wyższe od 45 proc. całkowitej kwoty kredytu.
Czytaj w LEX: Koszty pozaodsetkowe związane z kredytem konsumenckim >>>
Ustawa przewiduje również dodanie do Kodeksu cywilnego zupełnie nowych postanowień dotyczących umów pożyczki, innych aniżeli umowa o kredyt konsumencki - w zakresie umów zawieranych z konsumentami, wprowadzone zostanie ograniczenie łącznej wysokość pozaodsetkowych kosztów nie przekraczających 20 proc. całkowitej kwoty pożyczki w skali roku, natomiast koszty pozaodsetkowe w całym okresie spłaty pożyczki nie będą mogły być wyższe od 25 proc. całkowitej kwoty pożyczki.
Oznacza to wprowadzenie kolejnych przepisów różnicujących poszczególne kategorie konsumentów i utrudniające samym konsumentom ustalenie, które regulacje i w jakim zakresie mają do nich zastosowanie.
Czytaj w LEX: Przestępstwo lichwy z art. 304 k.k. - komentarz praktyczny >>>
Badanie zdolności kredytowej w ustawie o kredycie konsumenckim
Do tej pory firmy pożyczkowe były zobowiązane do badania zdolności kredytowej konsumenta, ale nie były zależne od jej wyników - przykładowo mogły udzielić pożyczki nawet jeżeli wynik oceny zdolności kredytowej nie był do końca satysfakcjonujący; bank zaś w takiej sytuacji kredytu nie może udzielić. Również w tym zakresie Ustawa przewiduje zmianę i wprowadza obowiązek uzależniania możliwości udzielenia kredytu konsumenckiego od pozytywnej oceny zdolności kredytowej konsumenta.
Czytaj w LEX: Obowiązek oceny zdolności kredytowej w ustawie o kredycie konsumenckim >>>
Ocenę zdolności kredytowej przeprowadza się na podstawie analizy danych udostępnianych przez zaufanych dostawców gromadzących i przetwarzających dane niezbędne do takiej oceny. Jeżeli taka analiza nie pozwala na dokonanie oceny zdolności kredytowej, należy odebrać od konsumenta oświadczenie o jego dochodach i stałych wydatkach gospodarstwa domowego, wraz z dokumentami potwierdzającymi wysokość tych dochodów. Obowiązek odebrania takiego oświadczenia od konsumenta występuje również każdorazowo, gdy całkowita kwota kredytu przekracza dwukrotność wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę. Instytucja pożyczkowa ma obowiązek przechowywania dokumentów, na podstawie których dokonała oceny zdolności kredytowej przez okres 3 lat.
Zakaz zbycia wierzytelności i ograniczenie dochodzenia wierzytelności przez firmy pożyczkowe
W przypadku:
- naruszenia obowiązku uzależnienia udzielenia kredytu konsumenckiego od pozytywnej oceny zdolności kredytowej konsumenta; lub
- gdy z dokumentów wynikało, że konsument miał w chwili zaciągania nowego kredytu zaległości w spłacie innego zobowiązania wynoszące powyżej 6 miesięcy;
ustawodawca wprowadza dwie sankcje:
- zakaz obrotu wierzytelnościami wynikającymi z takiej umowy o kredyt konsumencki;
- zakaz dochodzenia wierzytelności do czasu spłaty wcześniej zaciągniętych zobowiązań (lub ich wygaśnięcia), przy czym oczekiwanie nie wstrzymuje biegu terminu przedawnienia.
Regulacja taka, jak deklarują jej autorzy, ma na celu przeciwdziałanie negatywnemu zjawisku tzw. rolowania kredytu - chodzi o sytuacje, gdy konsumentowi, który zaciągnął już kredyt, oferuje się zawarcie kolejnej umowy kredytu, co w rezultacie prowadzi do tego, że klient wpada w spiralę długów.
Te zasady nie dotyczą działalności banków i SKOK-ów - banki i SKOK-i są już teraz obowiązanie do uzależnienia udzielenia kredytu od oceny zdolności kredytowej; nie występują jednak w ich przypadku podobne sankcje jak te opisane powyżej.
Forma prowadzenia działalności przez instytucje pożyczkowe
Ustawa przewiduje także, że instytucja pożyczkowa będzie mogła prowadzić działalność wyłącznie w formie spółki akcyjnej albo w formie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, w której ustanowiono radę nadzorczą, zaś minimalny kapitał zakładowy takiej instytucji powinien wynosić 1 000 000 zł (a nie, jak dotąd, 200 000 zł).
Nadzór KNF nad instytucjami pożyczkowymi
Do najistotniejszych zmian o charakterze systemowym należy wprowadzenie do Ustawy o Kredycie Konsumenckim nadzoru Komisji Nadzoru Finansowego („KNF”) nad instytucjami pożyczkowymi. Ustawa zawiera uregulowanie sprawowania nadzoru przez KNF, zasad finansowania tego nadzoru, a także szczegółowych obowiązków instytucji pożyczkowych względem KNF, jak również instrumentów prawnych przyznanych KNF, pozwalających na skuteczną realizację ustawowych zadań. Nadzorowi podlegać będzie działalność gospodarcza prowadzona przez instytucje pożyczkowe w zakresie udzielania kredytu konsumenckiego. Obowiązki instytucji pożyczkowych względem KNF mają charakter głównie sprawozdawczy (kwartalny i roczny). Wolumen przekazywanych do organu nadzoru informacji jest dość obszerny i z pewnością będzie wymagał przebudowania wewnętrznych systemów w instytucjach pożyczkowych.
W razie stwierdzenia naruszenia przepisów Ustawy, KNF będzie mogła podjąć szereg działań. Do najsurowszych należy zaliczyć między innymi możliwość :
- nałożenia na podmiot kary w wysokości do 15.000.000 zł;
- nałożenia bezpośrednio na członka zarządu kary w wysokości do 150.000 zł; lub
- wykreślenia danego podmiotu z rejestru instytucji pożyczkowych
- możliwość złożenia wniosku do firmy pożyczkowej o odwołanie członka zarządu lub zawieszenie go w czynnościach do czasu podjęcia uchwały.
Wprowadzenie nadzoru na instytucjami pożyczkowymi będzie się także wiązało z koniecznością łożenia przez nie na pokrycie kosztów nadzoru KNF – w wysokości nie wyższej niż 0,5 proc. sumy przychodów z działalności kredytowej w zakresie udzielania kredytu konsumenckiego za poprzedzający rok obrotowy i nie mniejszej niż równowartość w złotych 5000 euro.
Ograniczenie możliwości finansowania się instytucji pożyczkowych ze środków zewnętrznych
Ustawa przewiduje także zakaz finansowania się instytucji pożyczkowych z działalności polegającej na gromadzeniu środków pieniężnych innych osób, w tym z emisji obligacji lub innych instrumentów dłużnych oraz ze źródeł nieudokumentowanych. Środki zewnętrzne mogą natomiast pochodzić z kredytu bankowego, albo z pożyczek od podmiotów powiązanych pod warunkiem, że podmioty powiązane udzielające takich pożyczek nie gromadzą środków pieniężnych w sposób opisany powyżej. Firmy pożyczkowe nieposiadające własnego zaplecza finansowego, wsparcia spółki matki lub bankowego z pewnością zostaną dotknięte planowaną zmianą.
Ochrona konsumenta czy gwóźdź do trumny dla pożyczkodawców?
Podsumowując opisane zmiany należy zauważyć, że mają one charakter niezwykle daleko idący i zdecydowanie można uznać je za rewolucyjne.
Jak wskazuje ustawodawca, głównym celem Ustawy jest ochrona konsumentów. Czy konsumentom przysłuży się uzależnienie udzielenia pożyczki od wiążącej oceny zdolności kredytowej? Czy nie spowoduje to przejścia tych z konsumentów, którzy nie otrzymają pożyczki, do szarej strefy?
Trzeba powiedzieć, że większość z dotychczasowych zmian w tej materii niezbyt skutecznie poprawiała pozycję konsumentów, za to zasadniczo utrudniła funkcjonowanie firm pożyczkowych, zwiększając ich koszty finansowania, które na koniec i tak ponoszą konsumenci. Czy będzie tak i tym razem? Być może opisane powyżej zmiany są tak daleko idące, że sprawią, że działalność pożyczkowa przestanie być opłacalna? Czy w takim razie nowy kształt przepisów doprowadzi to do wypchnięcia przynajmniej niektórych pożyczkodawców do szarej strefy lub zmusi ich do zakończenia działalności? Czas pokaże, jak rynek zareaguje na dociśnięcie regulacyjnej śruby.
Autorzy: Łukasz Szymański jest partnerem w kancelarii Taylor Wessing w Warszawie, radcą prawnym specjalizującym się w doradztwie prawnym w zakresie regulacji finansowych.
Magdalena Jaczewska-Żurek jest Senior Associate w warszawskim biurze Taylor Wessing. W swojej praktyce koncentruje się na sprawach z zakresu bankowości i finansów, w szczególności obejmujących doradztwo w obszarze regulacji finansowych na rzecz banków, zakładów ubezpieczeniowych, domów maklerskich oraz funduszy inwestycyjnych.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.