Badania nad zrównoważonym rozwojem gmin są prowadzone od wielu lat, a wskaźniki, na podstawie których są opracowywane rankingi obejmują osiemnaście lat (2003-2020). Relatywnie długi przedział czasu oraz objęcie badaniami wszystkich gmin w Polsce podnosi wartość prezentowanych rankingów, jak też wyników badań prezentowanych w publikacjach autorstwa Eugeniusza Sobczaka i Michała Staniszewskiego (dostępnych m. in. na stronie: www.wydawnictwopw.pl). Podstawą tej metodyki jest zbiór piętnastu zmiennych, przedstawionych poniżej, w których skład wchodzą wskaźniki wyjaśniające rozwój gospodarczy, społeczny i ochronę środowiska.
- Wydatki majątkowe inwestycyjne per capita (10 zł = 1 punkt);
- Wydatki na transport i łączność per capita (10 zł = 1 punkt);
- Odsetek wydatków majątkowych inwestycyjnych w budżecie (1% = 1 punkt);
- Odsetek wydatków na transport i łączność ( 1% = 1 punkt);
- Odsetek dochodów własnych w budżecie (1% - 1 punkt);
- Liczba osób pracujących na 1000 mieszkańców (1 osoba = 1 punkt);
- Liczba osób bezrobotnych na 1000 mieszkańców (1 osoba = 1 punkt);
- Liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców (1 podmiot = 1 punkt);
- Odsetek radnych z wyższym wykształceniem (1% = 1 punkt);
- Napływ ludności w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (1 osoba = 1 punkt);
- Odpływ ludności w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (1 osoba = minus 1 punkt);
- Liczba absolwentów szkół ponadgimnazjalnych na 1000 mieszkańców (1 absolwent = 1 punkt);
- Odsetek mieszkańców korzystających z usług sieci wodociągowej (1% = 1 punkt);
- Odsetek mieszkańców korzystających z sieci kanalizacji komunalnej (1% = 1 punkt);
- Odsetek mieszkańców korzystających z oczyszczalni ścieków (1% = 1 punkt).
Czytaj też: Wyodrębnianie w budżecie gminy środków stanowiących fundusz sołecki >
Suma punktacji piętnastu zmiennych jest traktowana jako miernik realizacji celów długoterminowych (strategicznych), który jest wykorzystywany do pozycjonowania (rankingowania) gmin, w ramach czterech kategorii (gminy wiejskie, miejsko-wiejskie, miejskie i powiaty grodzkie). W edycji rankingu 2021 roku (dane z roku 2020) zaprezentowano ranking uszeregowany według miernika realizacji celów długoterminowych (punktacji sumarycznej). Analiza rankingów pozwala oceniać realizację celów strategicznych, a pośrednio poziom rozwoju w relacji do innych gmin, a ocena poszczególnych zmiennych umożliwia identyfikowanie osiągnięć (dobrych praktyk) w analizowanych gminach.
Czytaj także:
Realizacja celów długoterminowych ważnym czynnikiem rozwoju miast>>
Wydatki na rozwój wyróżniają najlepsze samorządy>>
Ogłoszono ranking samorządów, które najlepiej się rozwijają>>
Wyróżnienia dla 40 samorządów
Na konferencji 26 kwietnia 2022 roku w Sejmie zaprezentowany został ranking w czterech kategoriach w rezultacie czego dyplomy otrzymało czterdzieści samorządów (po 10 w każdej kategorii). Celem zaprezentowanych badań i rankingów jest promowanie rozwoju i identyfikowanie dobrych praktyk w realizacji kluczowych celów długoterminowych (kształtowanie konkurencyjności inwestycyjnej i kreowanie miejsc pracy, kształtowanie konkurencyjności migracyjnej-poprawianie warunków życia mieszkańców, rozwój przedsiębiorczości i zwiększanie wskaźnika samodzielności finansowej-udziału dochodów własnych). Hipotezy badawcze są dwie, a mianowicie, poziom miernika realizacji celów strategicznych zależy od położenia w relacji do centrów lub od takich czynników endogenicznych, jak turystyka lub przemysł wydobywczy. Laureaci-pierwszej dziesiątki w rankingu uszeregowanym według miernika realizacji celów strategicznych (sumarycznej punktacji) realizują cele rozwojowe-długoterminowe systematycznie i tworzą w ten sposób dobre praktyki.
Gminy wiejskie
W rankingu według miernika realizacji celów długoterminowych (sumarycznej punktacji) większość gmin wiejskich z pierwszej dziesiątki wykazuje się zrównoważonym- harmonijnym rozwojem, czego wyrazem jest, że wiele zmiennych decyduje o poziomie sumarycznej punktacji-miernika realizacji celów strategicznych. Przykładem takich gmin wiejskich są takie jak, Tarnowo Podgórne, Kobierzyce i Kleszczów (trzy pierwsze w rankingu). Dwie z tych gmin są położone w obszarach metropolitalnych (poznański i wrocławski), co w znacznym stopniu wyjaśnia aktywność w zakresie realizacji celów rozwojowych-długoterminowych. Samorządy tych dwu gmin utrzymują na wysokim poziomie wydatki inwestycyjne-2500-4400 zł per capita (cele długoterminowe) oraz liczbę osób pracujących na 1000 mieszkańców znacznie powyżej 1000. Bardzo wysokim wartościom dwu wymienionych powyżej zmiennym towarzyszy wysokie dodatnie saldo migracji, co jest związane zarówno z realizacją projektów inwestycyjnych z zakresu infrastruktury technicznej i społecznej, jak też bardzo dużą liczbą osób pracujących.
Wysoka konkurencyjność inwestycyjna tych gmin jest związania z korzystną lokalizacją oraz dobrym rządzeniem-zarządzaniem rozwojem. Trzeba także podkreślić, że liczba miejsc pracy w tych dwu gminach systematycznie zwiększała się w badanych przedziale czasu. Świadczy to o dobrym zarządzaniu rozwojem i tworzeniu dobrych praktyk -kształtowaniu konkurencyjności inwestycyjnej i stymulowaniu przedsiębiorczości. Nieco inaczej przedstawia się sytuacja w gminie Kleszczów, w której liczba osób pracujących zmniejszyła się w ostatnim roku (2020) w porównaniu do poprzedniego roku (odpowiednio z 2555 do 2442). Jest to jednak związane z wyczerpaniem się zasobów węgla brunatnego. Słabym punktem w rozwoju tej gminy wiejskiej, jest niski wskaźnik przedsiębiorczości (81 podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców-Tarnowo Podgórne 222), ale trzeba podkreślić wzrostowy trend tego wskaźnika w badanym okresie. Przyczyny rozwoju gminy Kleszczów są dwie, a mianowicie zasoby naturalne oraz wysoka jakość zarządzania rozwojem, dzięki czemu wyczerpujące się zasoby naturalne nie ograniczają potencjału rozwojowego.
Czytaj też: Wlaźlak Katarzyna, Strategie rozwoju JST - komentarz praktyczny >
Harmonijne równoważenie rozwoju
Wysoką harmonijnością-zrównoważeniem rozwoju-miarą realizacji celów strategicznych wykazują się niemal wszystkie gminy pierwszej dziesiątki. Wyjątkiem jest gmina Puchaczów, która wysoką pozycję w rankingu zawdzięcza dużej liczbie osób pracujących na 1000 mieszkańców (1250 w 2020 roku). Pozostałe zmienne, a szczególnie wydatki na projekty inwestycyjne-cele długoterminowe w tej gminie są na relatywnie niskim poziomie (1244,8 zł per capita-14,21% w 2020 roku). Sześć gmin z pierwszej dziesiątki korzysta z oddziaływania centrów rozwoju (regionalnych lub subregionalnych), co w części wyjaśnia osiągane rezultaty w realizacji celów strategicznych i tworzenia dobrych praktyk. Cztery gminy są położone peryferyjnie w relacji do centrów i są to: Kleszczów, Puchaczów, Baranów oraz Rewal. Dwie pierwsze z wymienionych ostatnio posiadały lub posiadają przemysł wydobywczy i dzięki temu endogenicznemu czynnikowi oraz dobremu rządzeniu realizują cele strategiczne i dobre praktyki rozwojowe.
Na uwagę zasługuje gmina Baranów, która dzięki dobremu rządzeniu odnosi sukcesy w realizacji strategicznych celów, takich jak konkurencyjność inwestycyjna i tworzenie miejsc pracy. W rezultacie gmina ta wykazała się bardzo wysoką liczbą miejsc pracy (832 miejsca pracy na 1000 mieszkańców w2020 roku) oraz wzrostem tego wskaźnika w 2020 roku o ponad 50 w porównaniu do roku 2019. W gminie tej widoczny jest ponadto wzrostowy trend wskaźnika przedsiębiorczości, co wskazuje, że realizowane projekty inwestycyjne są spójne z przyjętymi celami strategicznymi. Druga z gmin peryferyjnych posiada zidentyfikowane walory turystyczne i dzięki temu utrzymuje wysoki wskaźnik samodzielności finansowej (81% w 2020 roku) oraz bardzo wysoki i systematycznie rosnący wskaźnik przedsiębiorczości.
Podsumowując należy podkreślić trzy niekorzystne zmiany występujące w większości gmin wiejskich pierwszej dziesiątki, a mianowicie spadek udziału dochodów własnych (wskaźnika samodzielności finansowej) oraz spadek liczby osób pracujących na 1000 mieszkańców i wzrost wskaźnika bezrobocia. Szczególne znaczenie może mieć zmniejszający się wskaźnik samodzielności finansowej, który może utrudniać podejmowanie decyzji o realizacji projektów inwestycyjnych-celów strategicznych.
Gminy miejsko-wiejskie
Wśród gmin miejsko-wiejskich dominują gminy położone w obszarach oddziaływania głównych centrów, a mianowicie: Kąty Wrocławskie, Września, Ożarów Mazowiecki, Błonie, Niepołomice i Stryków. W podzbiorze sześciu wymienionych gmin miejsko-wiejskich tylko dwie awansowały do pierwszej dziesiątki z dalszych pozycji (Kąty Wrocławskie i Września). Największą dynamiką zwiększania punktacji sumarycznej-miernika realizacji celów strategicznych wykazała się gmina Stryków, która w roku bazowy (2003) była na 244 miejscu w rankingu, a wydatki na projekty inwestycyjne w badanym okresie wzrosło ponad dziesięciokrotnie. W rezultacie tego gmina Stryków zwiększa dynamicznie liczbę osób pracujących osiągając poziom 887,94 osób pracujących na 1000 mieszkańców w 2020 roku. Towarzyszy temu trend wzrostowy wskaźnika przedsiębiorczości oraz relatywnie wysokie dodatnie saldo migracji. Można stwierdzić, że sumują się w tym przypadku dwa czynniki, a mianowicie położenie w relacji do głównych węzłów transportowych i centrum województwa łódzkiego (wysokie dodatnie saldo migracji). W pozostałych gminach położonych w obszarach oddziaływania centrów (Wrocławia, Poznania, Warszawy, Krakowa) dynamika zmian była znacznie mniejsza i wynikała w znacznym stopniu z rosnących wydatków na projekty inwestycyjne oraz wysokiej liczby osób pracujących oraz systematycznie rosnącego wskaźnika przedsiębiorczości-liczby podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców. .
W sześciu gminach miejsko-wiejskich z pierwszej dziesiątki rankingu zmniejszył się wskaźnik samodzielności finansowej w 2020 roku w relacji do roku poprzedniego. W czterech gminach położonych w obszarach oddziaływania centrów (Kąty Wrocławskie, Ożarów Mazowiecki, Błonie, Stryków) wskaźnik samodzielności finansowej zwiększył się. Wzrostowi tego wskaźnika towarzyszył systematyczny wzrost liczby osób pracujących na 1000 mieszkańców oraz wzrost wskaźnika przedsiębiorczości. Wskazuje to, że systematyczna realizacja celów strategicznych (poprawy konkurencyjności inwestycyjnej tworzenie miejsc pracy oraz korzystny klimat dla przedsiębiorczości) sprzyja utrzymaniu wysokiego poziomu samodzielności finansowej. Na pierwszym miejscu w rankingu gmin miejsko-wiejskich w całym badanym okresie jest gmina Polkowice, która utrzymuje tę pozycję dzięki bardzo wysokiej liczbie i wzrostowemu trendowi liczby osób pracujących (966,90 na 1000 mieszkańców w 2020 roku). Drugim czynnikiem sprzyjającym utrzymywaniu wysokiej sumarycznej punktacji-miernika realizacji celów strategicznych są relatywnie wysokie wydatki na projekty inwestycyjne. Słabym punktem jest niski wskaźnik przedsiębiorczości (88 podmiotów na 1000 mieszkańców), który wzrósł w badanym okresie tylko o jeden podmiot.
Reasumując można stwierdzić, że większość gmin miejsko-wiejskich- w podzbiorze laureatów-sześć gmin (w pierwszej dziesiątce) korzysta z przewagi lokalizacyjnej- są położone w obszarach metropolitalnych i korzystają z rozlewania się rozwoju-dyfuzji. Różnice w rozwoju tych sześciu gmin dotyczą dwu kluczowych celów, a mianowicie konkurencyjności inwestycyjnej i generowania miejsc pracy oraz rozwoju przedsiębiorczości.
Gminy miejskie
Wśród dziesięciu gmin miejskich w rankingu cztery awansowały do grupy laureatów w 2020 roku (Płońsk, Mielec, Szczawnica Zdrój oraz Podkowa Leśna). Przyczyną awansu w rankingu były wydatki na projekty inwestycyjne, które wzrosły znacząco w tym roku oraz rosnąca liczba osób pracujących i liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców (wskaźnik przedsiębiorczości). Wskaźnik przedsiębiorczości najdynamiczniej zwiększał się w Szczawnie Zdroju (turystyczna specjalizacja) oraz w Podkowie Leśnej - obszar metropolitalny Warszawy. W podgrupie sześciu mias t, które mają ustabilizowaną pozycję w pierwszej dziesiątce rankingu (Limanowa, Łeba, Złotów, Wysokie Mazowieckie, Sucha Beskidzka i Karpacz) wykazują się wysokimi wydatkami na projekty rozwojowe oraz wysoką liczbą osób pracujących i podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców. Najwyższy wskaźnik przedsiębiorczości osiągają miasta specjalizujące się w turystyce (Łeba i Karpacz), przy czym na podkreślenie zasługuje Karpacz (pierwszy w rankingu), w którym wskaźnik przedsiębiorczości osiągnął poziom 862 podmioty na 1000 mieszkańców i w 2020roku wskaźnik ten wzrósł o 22 podmioty, w porównaniu do poprzedniego roku. W Łebie ten wskaźnik osiągnął poziom 359 podmiotów na 1000 mieszkańców, co pokazuje dystans pomiędzy dwoma turystycznymi miastami.
Na uwagę zasługują też miasta, które osiągają sukcesy w liczbie osób pracujących (kształtowaniu konkurencyjności inwestycyjnej), wśród których najwyższą liczbę miejsc pracy osiągnął Złotów (740 miejsc pracy na 1000 mieszkańców w 2020 roku i liczba ta wzrosła o około 18 w porównaniu do roku 2019). W mieście tym wydatki na projekty inwestycyjne są na bardzo niskim poziomie (około 430 zł per capita), a mimo to samorząd jest skuteczny w pozyskiwaniu inwestorów tworzących miejsca pracy. Niski wskaźnik samodzielności finansowej (około 46%) może wskazywać, że pozyskiwani inwestorzy nie stawiają wymagań odnośnie infrastruktury społecznej.
Na drugim miejscu pod względem liczby osób pracujących na 1000 mieszkańców oraz na drugim miejscu w rankingu jest Sucha Beskidzka (628 osób pracujących na 1000 mieszkańców w 2020 roku), i mimo, że w tym mieście wystąpił nieznaczny spadek wskaźnika w porównaniu do poprzedniego roku (o około 4 osoby pracujące) to wskaźnik samodzielności finansowej wzrósł o ponad 3% (do 49,36%). Może to wskazywać na pozyskiwanie inwestorów tworzących bardziej innowacyjne miejsca pracy (technologicznie bardziej zawansowane). Należy dodać, że w Suchej Beskidzkiej wydatki na projekty inwestycyjne-cele długoterminowe są wielokrotnie wyższe niż w Złotowie –w 2020 roku wyniosło 2534 zł per capita (w Złotowie 430 zł).
Wysoką liczbą osób pracujących na 1000 mieszkańców wykazuje się także Wysokie Mazowieckie, w którym wskaźnik ten wzrósł w 2020 o około 2 osoby i osiągnął 449 osób. Utrzymanie trendu wzrostowego w liczbie osób pracujących mimo ograniczeń związanych z pandemią jest osiągnięciem zasługującym na podkreślenie. Trzeba też podkreślić, że gminie miejskiej Wysokie Mazowieckie wystąpił relatywnie wysoki wskaźnik samodzielności finansowej-ponad 50%. Wskaźnik ten jest wyraźnie wyższy tylko w miastach położonych w obszarach oddziaływania centrów rozwoju (Podkowa Leśna) oraz w miastach specjalizujących się w turystyce (Karpacz, Łeba, Szczawno Zdrój).
W zbiorze dziesięciu gmin miejskich jest pięć miast, w których liczba osób pracujących w 2020 roku wzrosła w porównaniu do roku poprzedniego. Wskazuje to, że połowa gmin miejskich o najwyższej punktacji sumarycznej-mierniku realizacji celów strategicznych utrzymały trend wzrostowy liczby osób pracujących na 1000 mieszkańców mimo ograniczeń pandemicznych.
Miasta na prawach powiatów
Wśród dziesięciu miast na prawach powiatu w rankingu 2020 roku występują centra regionalne i metropolitalne (sześć miast) oraz cztery subregionalne (Sopot, Bielsko-Biała, Krosno i Świnoujście). Wymienione powyżej miasta na prawach powiatu pełnia ważną rolę w rozwoju podregionów, z wyjątkiem Sopotu, które wchodzi w skład trójmiasta (Gdańsk, Gdynia, Sopot), które stanowi zintegrowane centrum rozwoju Pomorza. Subregionalne centra wysoką pozycję w rankingu zawdzięczają przede wszystkim wysokiej liczbie osób pracujących na 1000 mieszkańców oraz wysokim wydatkom inwestycyjnym per capita i wysokiemu wskaźnikowi przedsiębiorczości. Słabym punktem w rozwoju tych miast na prawach powiatu są takie zmienne, jak relatywnie niski wskaźnik samodzielności finansowej, szczególnie w Krośnie-około 45% oraz ujemne saldo migracji. Dwa wymienione powyżej czynniki, uznane jako słabe punkty, które mogą utrudniać planowanie projektów inwestycyjnych, a przez to mogą ograniczać systematyczną realizację kluczowych celów długoterminowych.
Pozostałe sześć miast na prawach powiatu w zbiorze dziesięciu laureatów to główne metropolitalne centra regionalne, których oddziaływanie-rozlewanie rozwoju często wykracza poza granice regionów. Wszystkie centra regionalne i metropolitalne wykazują się wysokim poziomem wydatków na projekty inwestycyjne, ale mimo to w większości tych centrów stwierdzono spadek liczby osób pracujących na 1000 mieszkańców. Jest to wyraźnie widoczne na przykładzie Warszawy, gdzie liczba osób pracujących zmniejszyła się w 2020 roku o 10 osób na 1000 mieszkańców w porównaniu do roku poprzedniego.
Jednocześnie Warszawa osiągnęła podobny wzrost wskaźnika przedsiębiorczości-liczby podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców (z 255 w 2019r do 265 w 2020r), co rekompensuje spadek osób pracujących (GUS nie gromadzi danych dotyczących zatrudnienia w mikro przedsiębiorstwach). Podobne zmiany nastąpiły w Poznaniu i Wrocławiu - spadkowi liczby osób pracujących towarzyszył wzrost wskaźnika przedsiębiorczości. W wymienionych powyżej dwu centrach spadek liczby osób pracujących był mniejszy niż w Warszawie, a wzrost wskaźnika przedsiębiorczości większy. Wskazuje to na wyraźne przyspieszenie rozwoju przedsiębiorczości w dwu ważnych dla rozwoju regionów centrach.
Wzrost liczby osób pracujących na 1000 mieszkańców w 2020 roku wystąpił tylko w Katowicach (z około 587 w 2019 roku do 588 osób w 2020 roku), ale też w tym ważnym centrum rozwoju regionu górnośląskiego wzrost wskaźnika przedsiębiorczości był relatywnie mniejszy niż w Poznaniu i Wrocławiu. Bardzo ważną zmienną przy analizie realizacji celów długoterminowych jest wskaźnik samodzielności finansowej (udział dochodów własnych), który we wszystkich centrach rozwoju zmniejszył się w 2020 roku w porównaniu do roku 2019. Utrzymanie się tego niekorzystnego trendu (spadku wskaźnika samodzielności finansowej) w dłuższej perspektywie może negatywnie wpływać na realizację celów długoterminowych.
Pełna prezentacja rankingu dostępna jest tutaj: (.pptx)>>
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.