Z uwagi na określenie tych celów w dwóch miejscach – akcie fundacyjnym i statucie – nie brakuje wielu wątpliwości co do tego, czy i w jakim zakresie można je zmienić. Wątpliwości te znajdują wyraz w różnych stanowiskach prezentowanych tak w piśmiennictwie, jak również na różnych portalach i forach poświęconych tematyce NGO. Czy zatem fundacja po swoim utworzeniu może ingerować w ustalone już odgórnie przez fundatora swoje cele?
Cele fundacji w akcie fundacyjnym a cele fundacji w statucie
Zgodnie z ustawą z 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (tj. Dz.U. z 2020 r. poz. 2167) fundator wskazuje cel fundacji w oświadczeniu woli o jej ustanowieniu, które ma formę aktu notarialnego (akt fundacyjny) oraz w statucie. Oba te akty są niezbędne do utworzenia fundacji, choć mają odrębne charaktery. Przede wszystkim akt fundacyjny jest aktem jednorazowym, którego zasadniczy element to zobowiązanie fundatora do przeniesienia określonych w nim składników majątkowych na nowoutworzony podmiot – fundację. Rodzi to również po stronie fundatora prawo, ale zarazem obowiązek do ustalenia treści statutu tejże fundacji lub upoważnienia do tego innej osoby.
Po rejestracji fundacji w Krajowym Rejestrze Sądowym aktualizuje się wspomniany obowiązek przeniesienia składników majątkowych i w tym też momencie akt fundacyjny konsumuje się i nie może podlegać już żadnym zmianom. Inaczej sytuacja rysuje się w przypadku statutu, który dla fundacji jest aktem bazowym, zatem trwa tak długo jak sama fundacja oraz – o ile zawiera takie postanowienia – może podlegać zmianom. Z powyższego jasno wynika, że cele fundacji zawarte w akcie fundacyjnym nie mogą już zostać zmienione. Na etapie zakładania fundacji jednak nie ma z tym żadnego problemu, gdyż cele z aktu fundacyjnego powinny być tożsame z tymi wskazanymi w pierwotnym, ustalonym przez fundatora, brzmieniu statutu. Czy jednak oznacza to, że nie można ich zmienić także już po jej utworzeniu?
Zmiana statutowych celów fundacji
Na wstępie trzeba zaznaczyć, że ustawa o fundacjach w art. 5 wskazując elementy obligatoryjne i fakultatywne statutu stwierdza możliwość zawarcia w nim postanowień dotyczących „zmiany celu lub statutu”. W sposób jasny zatem ustawodawca przewiduje, że ustalając treść statutu fundator może przewidywać procedurę zmiany jego postanowień, w tym także tych dotyczących celów fundacji. Pozostaje jeszcze zatem otwarte pytanie o możliwy zakres takich zmian i ewentualne ograniczenia wynikające z treści aktu fundacyjnego.
Należy zauważyć, że art. 4 ustawy o fundacjach jako podstawy jej działania wskazuje „przepisy niniejszej ustawy i statutu”. Ustawodawca nie włączył aktu fundacyjnego do tych podstaw, skąd wynika wspomniany wcześniej jego jednorazowy charakter. Wypada uznać w takim wypadku, że po rejestracji fundacji to wyłącznie cele określone w statucie będą wyznaczać kierunki działania takiej fundacji, tym samym podlegając ewentualnym zmianom jeżeli statut takie przewiduje. Podnosi się przeciwko temu argument wskazujący na potrzebę ochrony idei fundatora i celów wskazanych przez niego w akcie fundacyjnym, jako nieustannie wiążących z uwagi na przekazany majątek.
Argument ten jednak nie zasługuje na uwzględnienie, gdyż o treści statutu decyduje również fundator. Wola fundatora wyraża się w dwóch dokumentach niezbędnych do powstania fundacji – akcie fundacyjnym i statucie, ale – jak zostało to wskazane wyżej – ustawa przewiduje, że tylko ten drugi jest podstawą jej działania. W takiej sytuacji konieczne jest przyznanie, że przewidując w statucie możność zmiany jego lub celów fundacji takie zmiany są przez fundatora spodziewane i mieszczą się w jego idei (wyrażonej przecież właśnie w akcie statutowym). Argument ten jest tym bardziej nietrafiony, jeżeli w procedurze zmiany statutu lub celów fundacji uczestniczy sam fundator jako organ fundacji. Może on przecież ewentualne zmiany statutu lub celów fundacji uzależnić od swojej zgody, zupełnie wyłączyć (nie wprowadzając do statutu możliwości jego zmiany) bądź znacząco ograniczyć (zakazać wprost zmiany określonych części statutu, w tym właśnie celów). W tym świetle należy uznać, że jeżeli statut przewiduje możliwość jego zmiany to zmiana celów fundacji jest możliwa i nie podlega żadnym innym ograniczeniom, niż tym, które wynikają bezpośrednio z treści statutu.
Zobacz też: Zmiana fundatora w fundacji jest możliwa>>
Kilka uwag praktycznych
Z powyższym tematem wiąże się również dość istotne pytanie – co w sytuacji, kiedy statut przewiduje możliwość swojej zmiany, ale milczy w kwestii zmiany celów? Bardzo częstym rozwiązaniem stosowanym w wielu aktach statutowych jest po prostu odpowiedni przepis, który wprowadza możliwość zmiany statutu, w tym w zakresie celów fundacji. Nie zawsze jednak ma to miejsce. Co wtedy? Po pierwsze, trzeba zauważyć, że zmiana celów fundacji jest ściśle powiązana ze zmianą statutu, gdyż każda zmiana celów fundacji będzie również zmianą statutu. Po drugie, jeżeli statut przewiduje możliwość zmiany swoich postanowień i nie wprowadza w tym żadnych ograniczeń co do treści tych zmian, to w zasadzie nic nie stoi na przeszkodzie, aby w drodze zmiany statutu dodać do niego możliwość zmiany celów. Wydaje się jednak, że zapis ten nie jest w takiej sytuacji niezbędny, gdyż – jak zostało to zauważone przy argumencie pierwszym – zmiana celów dokonywana jest w drodze tej samej czynności prawnej, co zmiana statutu, czyli poprzez zmianę tego drugiego. Wskazać zatem można, że jeżeli statut przewiduje możliwość zmiany swoich postanowień to również przewiduje możliwość zmiany celów fundacji. Oczywiście sytuacja będzie odmienna, jeżeli fundator wprost zakazał zmiany celów fundacji. W takim wypadku, dla uniknięcia wątpliwości argumentu drugiego dobrą praktyką jest również zakazanie dokonania zmiany statutu w zakresie procedury jego zmiany bądź przynajmniej ograniczenia jej w taki sposób, aby wola fundatora została zabezpieczona.
Blaski i cienie regulacji ustawowej
Choć rzeczywiście lektura przepisów ustawy o fundacjach rodzi wrażenie, że ustawodawca traktuje fundacje tak naprawdę przede wszystkim jako określoną masę majątkową powierzoną do zarządzania konkretnym ludziom (zarządowi) w konkretnym celu (cel fundacji), to ostatecznie przepisy te zostawiają bardzo szerokie możliwości regulowania działania fundacji w statucie. Przez to coraz częściej fundacje zaczynają odgrywać istotne role w strukturach biznesowych, stają się kluczowymi podmiotami w obrocie i możliwości (także podatkowe), które oferują, są już przez wielu przedsiębiorców wykorzystywane. Po stronie prawnej rodzi to wiele wątpliwości co do wprowadzanych przez fundacje rozwiązań, gdyż regulacja ustawowa w pewnym stopniu nie odpowiada rzeczywistości. Trudno jednak nie pokusić się o stwierdzenie, że postulowana bardziej kompleksowa regulacja dotycząca fundacji mogłaby paradoksalnie okazać się tym, co zakończy wzrost ich popularności w świecie tak NGO, jak i biznesu.
Dawid Feliszek – od kilku lat działa w sektorze NGO doradzając w działaniach fundacjom i stowarzyszeniom, w szczególności pod kątem prawnym. W latach 2016-2020 prezes zarządu fundacji Instytutu Rozwoju Biznesu i Przedsiębiorczości. Associate w Kancelarii Prawnej Schampera, Dubis, Zając i Wspólnicy sp. k. SDZLEGAL SCHINDHELM
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
