Zgodnie z art. 16 ust. 1 ustawy o świadczeniach rodzinnych, zasiłek pielęgnacyjny przyznaje się w celu częściowego pokrycia wydatków wynikających z konieczności zapewnienia osobie niepełnosprawnej opieki i pomocy innej osoby w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji. Bezpośrednią przyczyną przyznawania zasiłku pielęgnacyjnego stanowi ponoszenie nieodzownych i zwiększonych, w porównaniu z przeciętnym obywatelem, wydatków, a pośrednią - konieczność zapewnienia opieki i pomocy osobie z niepełnosprawnością. Zasiłek pielęgnacyjny jest świadczeniem, które jednak nie kompensuje całości wydatków związanych z opieką i pomocą, a tylko pokrywa częściowe wydatki spowodowane zdarzeniem, które uzasadnia jego przyznanie.
Zasiłek pielęgnacyjny, w odróżnieniu od zasiłku rodzinnego, dodatków i zapomóg, przysługuje uprawnionemu na siebie samego, nie zaś na innego członka rodziny. Przysługuje zatem osobie wnioskującej, ze względu na znaczne wydatki wywołane własną niepełnosprawnością. To osoba niepełnosprawna będzie zatem wnioskodawcą i stroną postępowania przed organem gminy. To do niej, a nie do osoby sprawującej opiekę lub niosącej pomoc, skierowana będzie decyzja o przyznaniu zasiłku pielęgnacyjnego. Osoba inna niż uprawniony do zasiłku może się ubiegać o jego przyznanie, tylko jako pełnomocnik albo przedstawiciel osoby uprawnionej, na podstawie pełnomocnictwa albo postanowienia sądu o wyznaczeniu opiekuna.
Zasiłek przysługuje przez okres, w którym zachodzą okoliczności związane z jego przysługiwaniem. Nie jest więc ani świadczeniem okresowym, jak np. zasiłek rodzinny, ani też jednorazowym, jak np. dodatek z tytułu rozpoczęcia roku szkolnego. Ustalenie prawa do zasiłku pielęgnacyjnego następuje od miesiąca, w którym wpłynął wniosek o jego przyznanie. Zasiłek ten przysługuje w pełnej miesięcznej kwocie także wtedy, gdy przesłanki jego wypłaty były spełnione jedynie przez część miesiąca. Jeśli zatem zasiłkobiorca zmarł po wypłacie zasiłku za dany miesiąc, należy uznać, że mógł zostać spożytkowany przez osobę, której przysługiwał.
Uprawniony do zasiłku pielęgnacyjnego
W art. 16 ust. 2 ustawy o świadczeniach rodzinnych ustawodawca określił krąg podmiotów uprawnionych do zasiłku pielęgnacyjnego, wskazując dwie grupy podmiotów:
- osoby z niepełnosprawnościami oraz
- osoby, które ukończyły 75. rok życia.
W ramach pierwszej grupy uprawnionych wskazał na niepełnosprawne dziecko, które, zgodnie z art. 3 pkt 9 ustawy, oznacza „dziecko w wieku do ukończenia 16. roku życia legitymujące się orzeczeniem o niepełnosprawności określonym w przepisach o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych”. Ponadto, osobę niepełnosprawną w wieku powyżej 16. roku życia, jeżeli legitymuje się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności Jednocześnie przewidziano prawo do zasiłku pielęgnacyjnego osobie niepełnosprawnej w wieku powyżej 16. roku życia, która legitymuje się orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, jeżeli niepełnosprawność powstała w wieku do ukończenia 21. roku życia (art. 16 pkt 3 ustawy o świadczeniach rodzinnych).
Obok katalogu podmiotów, którym przysługuje prawo do zasiłku pielęgnacyjnego, ustawodawca w art. 16 ust. 5, 5a i 6 ustawy wymienia przesłanki negatywne, przy zaistnieniu których zasiłek pielęgnacyjny nie będzie przysługiwał:
- Pierwszą przesłanką negatywną jest umieszczenie danej osoby w instytucji, która zapewnia całodobowe utrzymanie, bez konieczności ponoszenia opłat na ten cel.
- Druga przesłanka wyraża się tym, iż „zasiłek pielęgnacyjny nie przysługuje, jeżeli członkom rodziny przysługują za granicą świadczenia na pokrycie wydatków związanych z pielęgnacją tych osób, chyba że przepisy o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego lub dwustronne umowy o zabezpieczeniu społecznym stanowią inaczej” (art. 16 pkt 5a).
- Trzecią przesłanką negatywną jest sytuacja, w której wnioskodawca jest uprawniony do dodatku pielęgnacyjnego (art. 16 pkt 6), gdyż są one świadczeniami wykazującymi różny charakter prawny i inaczej finansowanymi ‒ dodatek pielęgnacyjny jest świadczeniem z ubezpieczenia społecznego, finansowanym z funduszu rentowego i przysługuje osobie uprawnionej do emerytury lub renty, jeśli została ona uznana za całkowicie niezdolną do pracy oraz samodzielnej egzystencji lub ukończyła 75. rok życia.
Śmierć uprawnionego do zasiłku pielęgnacyjnego
Śmierć osoby uprawnionej do zasiłku pielęgnacyjnego powoduje, że prawo do zasiłku wygasa z mocy prawa z chwilą śmierci i nie wchodzi do spadku po tej osobie. Wynika to z osobistego charakteru tego świadczenia o czym decyduje m.in. cel zasiłku - częściowe pokrycie wydatków wynikających z konieczności zapewnienia opieki i pomocy innej osoby w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji osoby, której taki zasiłek przysługuje. Nie dotyczy to jednak comiesięcznych, już wymagalnych świadczeń przypadających w ramach przyznanego zasiłku za okresy do dnia śmierci uprawnionego, które mają charakter wierzytelności majątkowej.
W razie śmierci uprawnionego organ gminy nie wydaje decyzji stwierdzającej wygaśnięcie tego prawa, a tylko odnotowuje fakt wygaśnięcia decyzji w aktach sprawy w formie notatki służbowej, dołączając do akt sprawy akt zgonu strony. Natomiast w sprawach, w których po wszczęciu postępowania, ale przed wydaniem decyzji w sprawie zasiłku wnioskodawca zmarł, postępowanie powinno zostać umorzone.
Wypłata zasiłku przed śmiercią uprawnionego
Ustawodawca nie uregulował kwestii prawa do świadczenia zasiłkowego za miesiąc, w którym nastąpiła śmierć uprawnionego. W art. 16 ust. 4 u.ś.r. określa się jedynie miesięczną wysokość świadczenia. Zasady ustalania wysokości świadczeń za niepełne miesiące zostały sprecyzowane w stosunku do innych świadczeń opiekuńczych, wypłacanych w odstępach miesięcznych, jak:
- specjalny zasiłek opiekuńczy (art. 16a ust. 7 u.ś.r.),
- świadczenie pielęgnacyjne (art. 17 ust. 4 u.ś.r.),
- świadczeń rodzicielskich (art. 17c ust. 7 u.ś.r.).
Ze względu na powyższy brak regulacji, zasiłek ten przysługuje w pełnej miesięcznej kwocie także wtedy, gdy przesłanki były spełnione jedynie przez część miesiąca. Jeśli zatem zasiłkobiorca zmarł po wypłacie zasiłku, należy uznać, że kwota świadczenia mogła zostać spożytkowana przez osobę, której przysługiwała, choćby śmierć nastąpiła przed końcem miesiąca, a nawet w pierwszym tygodniu miesiąca.
Inna będzie sytuacja, gdy zgon uprawnionego nastąpił przed wypłatą zasiłku. Wówczas organ powinien powstrzymać się z wypłatą, a gdy jej dokonał, wobec braku wiedzy o śmierci uprawnionego, wypłacony zasiłek stanowi świadczenie nienależnie, które podlega zwrotowi wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie (art. 30a ust. 1). Podmiot prowadzący rachunek płatniczy oraz bank i SKOK prowadzące rachunek inny niż płatniczy, są zobowiązani zwrócić z tych rachunków organowi właściwemu na jego wniosek kwoty świadczeń rodzinnych przekazane po dniu śmierci osoby uprawnionej – oczywiście, jeżeli na takim rachunku znajdują się środki finansowe umożliwiające zwrot. Jeżeli środki te zostały już z rachunku wypłacone, zastosowanie znajdzie art. 30 ust. 2 pkt 5 ustawy dający gminie możliwość egzekucyjnego dochodzenia zwrotu nienależnie pobranego świadczenia od osoby, która je pobrała.
