Kontrola planowa NIK obejmowała lata 2021-2024 (do 14 czerwca) i została przeprowadzona przez cztery Delegatury NIK: w Gdańsku, Kielcach, Poznaniu i Warszawie. Kontrolerzy Izby wzięli pod lupę łącznie 15 domów pomocy społecznej (DPS) dla osób z niepełnosprawnościami intelektualnymi oraz osób przewlekle psychicznie chorych, 10 powiatowych centrów pomocy rodzinie i 8 starostw powiatowych. W 73 proc. skontrolowanych DPS-ów część procedur naruszała lub stwarzała ryzyko naruszenia praw mieszkańców.
W DPS nie ma prawa do wolności
- We wszystkich domach ograniczano prawo do wolności, gdyż nie zapewniono cyklicznych badań stanu zdrowia psychicznego, w zakresie uzasadniającym dalszy pobyt w DPS. Ponadto w 1/3 domów nie wszyscy mieszkańcy korzystali z samodzielnych wyjść lub nie prowadzono ewidencji takich wyjść, co uniemożliwiło zbadanie czy mieli taką możliwość – podaje NIK. W połowie skontrolowanych placówek mieszkańcy nie mogli korzystać ze świadczeń medycznych adekwatnie do zaleceń lekarskich lub nie było możliwe potwierdzenie wywiązania się z tego obowiązku. W większości DPS-ów nie było kontroli podawania każdej dawki leków doustnych, dokumentacja była nierzetelna i rozproszona. W większości domów, w których mieszkankom ubezwłasnowolnionym całkowicie podawano zabezpieczenie antykoncepcyjne naruszono ich prawo do wolności osobistej, ponieważ odbywało się to bez zgody sądu. Problem ten dotyczył 26 z 29 mieszkanek. W jednym z domów od stycznia do września mieszkance czterokrotnie podano zastrzyki antykoncepcyjne, mimo braku takiego zlecenia w dokumentacji medycznej. Tylko w trzech na 15 skontrolowanych placówek farmakoterapia była stosowana prawidłowo.
Przeczytaj także: Raport: Domy pomocy społecznej wciąż potrzebują wsparcia
Wsparcie szyte na miarę – nie w DPS
W ponad połowie domów stosowano przymus bezpośredni z naruszeniem prawa oraz nie zapewniono warunków mieszkaniowych, tak by nie naruszać praw człowieka. Dla przykładu jedna z mieszkanek miała pokój pod stałym monitoringiem. Placówki łamią także prawo do intymności oraz wolności i nietykalności osobistej, m.in. poprzez niewyposażenie kabin prysznicowych w ogólnodostępnych łazienkach w zasłony, niezapewnienie odpowiedniej liczby łazienek, interwencje ochrony wobec agresywnych mieszkańców czy udział pracowników ochrony w podawaniu zastrzyków, czy myciu mieszkańca. W jednej z placówek zastał zakupiony gaz pieprzowy do samoobrony pracowników i możliwe było jego użycie.
Aż 93 proc. placówek nierzetelnie przygotowało indywidualne plany wsparcia dla mieszkańca, który przygotowywany jest po jego zamieszkaniu w DPS. Jest to kluczowe narzędzie w realizacji prawa do indywidualnego podejścia, traktowania i wsparcia. W 80 proc. DPS-ów naruszano prawo do dysponowania mieniem i bezpiecznego przechowywania środków pieniężnych mieszkańców, poprzez niezapewnienie transparentności sposobu wydatkowania środków.
Czytaj w LEX: Kontrola zarządcza w jednostce pomocy społecznej – tworzenie planu działalności >
– Problem dotyczył mieszkańców ubezwłasnowolnionych, dla których pracownicy DPS pełnili funkcję przedstawiciela prawnego. Ponadto w ponad połowie DPS środki pieniężne po zmarłych mieszkańcach w łącznej kwocie 4639,6 tys. zł nie zostały wypłacone uprawnionym ani nie przekazano ich na rzecz Skarbu Państwa, a kwotę 66,2 tys. zł wypłacono osobom nieuprawnionym – podaje NIK. Aż 9 z 13 jednostek prowadzących konta depozytowe dla mieszkańców nieprawidłowo zagospodarowało środki finansowe pozostałe po zmarłych mieszkańcach.
Konieczny nadzór i kontrole w DPS-ach
Izba zwraca uwagę na niewystarczający nadzór nad domami pomocy społecznej przez powiatowe centra pomocy rodzinie, starostów i wojewodów. PCPR-y w strategiach rozwiązywania problemów społecznych nie ujmowano celów i kierunków działań w odniesieniu do DPS oraz nie prowadzono analizy pozwalającej na rozliczanie, ocenianie i realizację strategii w tym obszarze. Analizowano tylko protokoły kontroli zewnętrznych i sprawozdań i rozpatrywano skargi. Kontrole były jednostkowe. A nawet jeśli były, ze względu na brak analizy ryzyka wystąpienia nieprawidłowości w obszarze przestrzegania praw mieszkańców na ogół były nierzetelne, gdyż nie obejmowały tych zagadnień, obejmowały je w ograniczonym zakresie albo nie wykazywały nieprawidłowości. Tylko pięciu z ośmiu starostów w latach 2021–2024 przeprowadziło działania kontrolne. W sumie było to 17 kontroli i audytów DPS, które dotyczyły jednak wyłącznie zagadnień finansowych.
Czytaj w LEX: Rodzaje i standardy usług w domu pomocy społecznej >
Mniej kontroli, mniej przestrzegania praw mieszkańców
PCPR-y nie miały też istotnego wpływu na wydłużony czas oczekiwania na miejsce w DPS (od 28 dni do ponad 6,5 roku).
- We wszystkich ośmiu skontrolowanych starostwach, wbrew wymogom art. 69 ust. 1 pkt 2 ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, starostowie nie zapewnili funkcjonowania adekwatnej, skutecznej i efektywnej kontroli zarządczej w obszarze przestrzegania praw mieszkańców DPS oraz nadzoru PCPR nad działalnością DPS w tym zakresie – czytamy w raporcie NIK. Niezapewnienie odpowiednich mechanizmów kontroli zarządczej mogło przyczynić się do występowania nieprawidłowości dotyczących przestrzegania praw mieszkańców DPS. Ponadto, choć najbardziej pożądanym kierunkiem rozwoju usług społecznych jest ich deinstytucjonalizacja, w połowie starostw nie podejmowano żadnych działań w tym kierunku. Żaden ze starostów nie zlecał audytów DPS pod kątem zasadności dalszego pobytu mieszkańców w tych placówkach lub możliwości ich powrotu do społeczności lokalnej. Żaden nie wskazał też, komu należałoby powierzyć przeprowadzenie takich działań.
NIK zwraca uwagę na potrzebę zapewnienia obiektywizmu i transparentności audytu, biorąc pod uwagę, że dyrektorzy domów zainteresowani są pełnym obłożeniem domów pomocy społecznej. Niewystarczający jest także nadzór wojewodów nad DPS-ami. W latach 2021-2024 wojewodowie przeprowadzili w sumie 275 kontroli DPS dla osób z zaburzeniami psychicznymi. Najwięcej kontroli (139) zrealizowano w 2022 r., co wynikało z doniesień medialnych o stosowaniu przez personel DPS przemocy fizycznej i psychicznej w stosunku do dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie. Zróżnicowane były też efekty kontroli. Nieprawidłowości w obszarze przestrzegania praw mieszkańców wykazało bowiem 79 proc. kontroli w województwie mazowieckim i tylko 19 proc. w województwie świętokrzyskim.
Cena promocyjna: 161.1 zł
|Cena regularna: 179 zł
|Najniższa cena w ostatnich 30 dniach: 134.25 zł
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
