Zmiany w udzielaniu porad prawnych w formie zdalnej

Celem nowelizacji jest zmiana koncepcji działania systemu nieodpłatnej pomocy prawnej oraz zwiększenie dostępności systemu dla osób uprawnionych. Ustawa wejdzie w życie z dniem 1 stycznia 2026 r., z wyjątkiem przepisu dotyczącego maksymalnego limitu wydatków budżetu państwa w latach 2026–2035, będącego skutkiem finansowym wejścia w życie ustawy, który wejdzie w życie w dniu następującym po dniu ogłoszenia.

Sejm przyjął poprawki Senatu

We wtorek, 5 sierpnia 2025 r. posłowie zagłosowali za przyjęciem wszystkich senackich poprawek zgłoszonych podczas ostatniego posiedzenia. Polegają one w szczególności na uzupełnieniu przepisów ustawy nowelizującej o punkty 3a i 3b w art. 1 pkt 4. Chodzi o dodanie do aktu prawnego następujących postanowień:

Po pierwsze, "Osoba uprawniona może skorzystać z nieodpłatnej pomocy prawnej lub nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego w punkcie lub za pośrednictwem środków porozumiewania się na odległość".

Po drugie, "W przypadku obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego, stanu epidemii albo wprowadzenia stanu nadzwyczajnego starosta może ustalić, że udzielanie nieodpłatnej pomocy prawnej lub świadczenie nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego następuje wyłącznie za pośrednictwem środków porozumiewania się na odległość.” Jednocześnie w przypadku, o którym tu mowa, w ocenie Senatu, starosta powinien określić ogólne warunki techniczne odbywania dyżurów poza punktem.

W ramach poprawek Senat zaproponował uchylenie z sejmowego projektu ustawy jednego z postanowień: „Art. 8b. W przypadku obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego, stanu epidemii albo wprowadzenia stanu nadzwyczajnego starosta może ustalić, że udzielanie nieodpłatnej pomocy prawnej lub świadczenie nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego następuje wyłącznie za pośrednictwem środków porozumiewania się na odległość. Na wniosek osoby udzielającej nieodpłatnej pomocy prawnej lub świadczącej nieodpłatne poradnictwo obywatelskie starosta może również określić ogólne warunki techniczne odbywania dyżurów poza punktem. Przepisów art. 4 ust. 2 i art. 11 ust. 4 nie stosuje się.”

Plusy zdalnych porad

- Na przyjęte rozwiązania trzeba spojrzeć z kilku perspektyw. Bezsprzecznie z perspektywy tych klientów, dla których trudnością lub wręcz niemożliwością jest odwiedzenie punktów stacjonarnych, możliwość otrzymania porady na odległość jest niezwykle istotna i dająca realną możliwość uzyskania pomocy prawnej - wskazuje dr Katarzyna Julia Kowalska, wieloletni teoretyk, praktyk i trener w obszarze systemu NPP i poradnictwa pro bono w Polsce i na świecie.

Dr Kowalska podkreśla, że z perspektywy osób świadczących pomoc prawną kontakt z klientem i prowadzenie rozmowy np. telefonicznej wymagać będzie uwzględnienia w warsztacie ich pracy zasad komunikacji na odległość.

- Wskazać można takie elementy aktywnego słuchania jak: odpowiedni ton głosu, parafrazę, upewnianie się co do zrozumienia treści przez klienta - tłumaczy dr Kowalska. Dodaje, że niezbędne jest także zapewnienie komfortowych warunków prowadzenia takiej rozmowy.

- Z perspektywy systemu nieodpłatnego poradnictwa prawnego i obywatelskiego rozwiązanie to niewątpliwie wymaga dokonywania okresowej oceny jego funkcjonowania w praktyce i ewentualnej odpowiedniej reakcji legislacyjnej - zaznacza dr Kowalska.

Projekt przegłosowany w Senacie zakłada też korektę art. 11 ust. 4 ustawy. W obecnym stanie prawnym w świetle tej regulacji w przypadku, o którym mowa w ust. 3 pkt 2, osoba uprawniona, przed uzyskaniem nieodpłatnej pomocy prawnej składa pisemne oświadczenie, że jest świadoma uzyskania nieodpłatnej pomocy prawnej od osoby niebędącej adwokatem, radcą prawnym albo doradcą podatkowym. Poprawka zakłada skreślenie słowa "pisemnie".

Kontrowersje co do oświadczeń majątkowych

Przypomnijmy, że w rządowym projekcie nowelizacji ustawy zakładano odejście od obowiązku składania oświadczeń co do sytuacji materialnej zainteresowanego. W toku prac w Sejmie uznano jednak, że przepis nakładający składanie oświadczeń powinien pozostać. W świetle projektu sejmowego postanowiono natomiast, że oświadczenie będzie składane na piśmie wyłącznie w przypadku korzystania z pomocy stacjonarnej, natomiast przy poradzie zdalnej wystarczająca będzie forma ustna.

Niewątpliwie celowość składania oświadczeń bywa problematyczna.

- Z dotychczasowych obserwacji wynika, że konieczność składania oświadczenia przez osoby w trudnej sytuacji materialnej wywołuje u nich dyskomfort, poczucie stygmatyzacji oraz barierę mentalną, która zniechęca do sięgnięcia po pomoc prawną - wskazał prof. Grzegorz Krawiec z UKEN w Krakowie. Prof. Krawiec zwracał uwagę, że uchylenie obowiązku mogłoby (teoretycznie) przełożyć się na większe zainteresowanie systemem nieodpłatnej pomocy prawnej i lepszą ochronę praw jednostki. Prof. Krawiec akcentował przy tym, że odejście od jakiegokolwiek elementu selekcyjnego mogłoby oznaczać, że nieodpłatna pomoc stanie się de facto dostępna dla każdego, kto zgłosi się do punktu, bez względu na rzeczywiste potrzeby i sytuację majątkową.

Nowość