Warszawski sąd nie uznaje "przyjaciół sądu"

Helsińska Fundacja Praw Człowieka kieruje wiele opinii prawnych typu amicus curiae, czyli "przyjaciela sądu" do różnych sądów, w tym do polskiego Trybunału Konstytucyjnego i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Obie te instytucje nieraz już uwzględniały w swoich wyrokach uwagi prawników Fundacji. Tymczasem warszawski Sąd Rejonowy nie chce przyjąć takiej opinii i pyta, na jakiej podstawie Fundacja ją przygotowuje.

W maju 2010 r. Helsińska Fundacja Praw Człowieka skierowała do prezes Sądu Rejonowego dla m. st. Warszawy Ewy Malinowskiej opinię prawną typu amicus curiae, dotyczącą sprawy T.D.. W odpowiedzi Fundacja otrzymała pismo z 15 czerwca 2010 r., w którym wiceprezes sądu Remigiusz Wehner informował o odmowie wzięcia pod uwagę tej opinii, a także prosił o wskazanie podstawy prawnej dla podjęcia przez Fundację tego rodzaju interwencji.

W tej sytuacji Helsińska Fundacja Praw Człowieka poinformowała warszawski sąd, że opinia prawna amicus curiae to forma działania organizacji społecznych, która znalazła szerokie uznanie tak w systemach prawnych innych państw, jak i w sądownictwie międzynarodowym (w szczególności w Europejskim Trybunale Praw Człowieka). Stanowi ona jeden z kluczowych instrumentów prawnych w działalności Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Fundacja przypomniała też, że niejednokrotnie występowała w charakterze „przyjaciela sądu” w sprawach przed ETPC, tak np. w sprawie Tysiąc przeciwko Polsce (skarga nr 5410/03, wyrok z 20 marca 2007 r.), lub Jamroży przeciwko Polsce (skarga nr 6093/04).
Fundacja stwierdza w piśmie do prezes Sądu Rejonowego, że opinia „przyjaciela sądu” nie ma charakteru „żądania udzielenia wyjaśnień”, co sugeruje pismo Pani Prezes. Opinia amicus curiae nie ma też na celu narzucenia sądowi jakiegokolwiek rozwiązania ani pouczenia sądu o danym zagadnieniu prawnym, ani tym bardziej nie oznacza, że Fundacja staje się uczestnikiem postępowania. Założeniem opinii „przyjaciela sądu” jest jedynie pomoc w kompleksowym rozpoznaniu sprawy. Jako taka, stanowi ona prezentację poglądów i aspektów, które niekoniecznie zostały sądowi przedstawione przez strony.
Autorzy listu do sądu przyznają też, że rzeczywiście instytucja opinii amicus curiae nie znajduje bezpośredniego umocowania na gruncie polskiej procedury karnej. Jest ona jednak znana i szeroko dyskutowana zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie, w tym w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, przed którym Fundacja niejednokrotnie występowała w charakterze „przyjaciela sądu”. Opinie amicus curiae Fundacja sporządziła między innymi w sprawach: SK 58/03, dotyczącej maksymalnego czasu stosowania tymczasowego aresztowania, czy też K 21/05, poświęconej problematyce konstytucyjnej wolności zgromadzeń. W wyroku z 16.01.2006 Trybunał Konstytucyjny stwierdził: „Prezentacja poglądu przez organizację sprzyja upowszechnieniu wartości konstytucyjnych i kształtowaniu postaw właściwych dla społeczeństwa obywatelskiego. Organizacje społeczne (...)  mogą sformułować opinię pozwalającą na bardziej wszechstronną ocenę zagadnienia i zwiększającą społeczną akceptację (...) oraz społeczną kontrolę władzy.”
W tym samym wyroku Trybunał uznał, że podstawą dla dopuszczenia opinii „przyjaciela sądu” jest obowiązek wszechstronnego badania przez sąd okoliczności w celu wyjaśnienia sprawy.
Działacze Fundacji uważają również, że podstawa prawna i uzasadnienie do sporządzania opinii amicus curiae znajduje się w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej i jest swoistym wyrazem realizacji jej zasad, w szczególności zasady demokratycznego państwa prawnego.