Testament ustny to jeden z testamentów szczególnych. W obecnym stanie prawnym warunki jego sporządzania wynikają z art. 952 k.c. Jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Ustawodawca przewidział, że treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. Z przepisów wynika jednocześnie, że w wypadku gdy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób stwierdzona, można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.

Czytaj: Testament ustny na nagraniu? Jest projekt zmian w przepisach>>

 

Co się zmieni? Będzie więcej ograniczeń

Komisja Kodyfikacyjna proponuje, by art. 952 k.c. miał nowe brzmienie. I tak zgodnie z nim - par. 1: Jeżeli wskutek nadzwyczajnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe albo nadmiernie utrudnione, a zachodzi obawa rychłej śmierci spadkodawcy, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków.

Zgodnie z par. 2 - treść takiego testamentu ustnego powinna być niezwłocznie stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków spisze oświadczenie spadkodawcy, a pismo to podpiszą spadkodawca i co najmniej trzej świadkowie. Nowy przepis zakłada również, że treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, iż oświadczenie spadkodawcy złożone w obecności świadków zostanie utrwalone w sposób umożliwiający identyfikację spadkodawcy i co najmniej trzech świadków za pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk na trwałym nośniku danych, następnie ma zostać przekazane na takim nośniku danych notariuszowi lub do sądu spadku nie później niż w ciągu trzech miesięcy od dnia otwarcia spadku. Z kolei zgodnie z projektowanym par. 4 testament ustny traci moc z upływem trzech miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały jego sporządzenie, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Bieg terminu będzie ulegał zawieszeniu przez czas, w którym zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe albo nadmiernie utrudnione.

Czytaj też w LEX: Potrzeba metamorfozy polskich przepisów o formie testamentu >

Jak zwraca uwagę dr Aleksandra Kluczewska, adwokat prowadząca Kancelarię Adwokacką w Krakowie i w Olkuszu, projekt przede wszystkim zakłada modyfikację przesłanek z art. 952 par. 1 k.c., aby zawęzić sytuacje, w których dopuszczalne jest sporządzenie testamentu ustnego.

– Celem nowelizacji jest zwiększenie pewności co do autentyczności oświadczenia testatora i ograniczenie liczby nadużyć, które — jak wynika z obserwacji sądów — zdarzają się znacznie częściej niż w przypadku testamentów pisemnych lub notarialnych. Już w par. 1 widać duże zmiany. Dotychczas istniały dwie odrębne sytuacje, w których można było sporządzić testament ustny: obawa rychłej śmierci lub szczególne okoliczności, które utrudniają zachowanie zwykłej formy. Po nowelizacji konieczne jest łączne wystąpienie dwóch przesłanek: nadzwyczajne okoliczności oraz obawa rychłej śmierci. W praktyce oznacza to, że testament ustny będzie można sporządzić tylko w wyjątkowych sytuacjach granicznych – np. nagły wypadek, katastrofa, nagłe pogorszenie stanu zdrowia, wojna czy klęska żywiołowa – wskazuje mecenas.

Czytaj też omówienie orzeczenia w LEX: Testament ustny był ważny, skoro spadkodawca zmarł 6 dni po jego sporządzeniu >

 

Ustawodawca uwzględnia wymogi technologiczne

Dr Kluczewska dodaje, że nowe brzmienie przepisu wprowadza bardziej rygorystyczne i jednoznaczne kryteria. – Dotychczas przepis był interpretowany bardzo szeroko — niekiedy za „szczególną okoliczność" uznawano nawet brak dostępu do notariusza w weekend. Nowelizacja całkowicie zaostrza i usztywnia wymogi formalne dotyczące stwierdzenia treści testamentu ustnego. Oznacza to przejście od przepisu fakultatywnego i elastycznego (który dawał pewien margines czasu i sposobu) do przepisu bezwzględnie obowiązującego i rygorystycznego. Na pewno jest to zmiana pozytywna, ponieważ nastąpi wyeliminowanie możliwości późniejszego, „pośmiertnego" spisywania testamentów, co znacząco ograniczy pole do fałszerstw – wskazuje.

Jak zaznacza, wymóg, aby pismo sporządził sam świadek i aby wszyscy świadkowie je podpisali, zwiększa pewność, że odzwierciedla ono rzeczywistą wolę spadkodawcy. Natomiast duże emocje budzi wprowadzenie nowej regulacji z art. 952 par. 3 k.c. – Dotychczas Kodeks cywilny w ogóle nie przewidywał możliwości utrwalenia testamentu ustnego za pomocą urządzeń rejestrujących obraz i dźwięk. Jedynymi sposobami stwierdzenia treści testamentu były: spisanie oświadczenia (na piśmie) albo zgodne zeznania świadków przed sądem (ta druga opcja została właśnie usunięta). Nowy przepis wprowadza trzeci, nowoczesny sposób utrwalenia: nagranie audio-wideo, które pozwala zidentyfikować testatora i świadków, przekazane następnie notariuszowi lub sądowi – zaznacza dr Kluczewska.

I dodaje, że to oznacza, iż ustawodawca po raz pierwszy uwzględnił technologiczny rozwój i realia współczesnej komunikacji. – Propozycja ta jest jedną z najbardziej nowoczesnych i przełomowych zmian w zakresie testamentu ustnego. Wprowadza zupełnie nowy, cyfrowy sposób stwierdzania jego treści, którego wcześniej w ogóle nie przewidywał Kodeks cywilny. Pozytywnie oceniam tę zmianę, gdyż nagranie z identyfikacją uczestników praktycznie eliminuje ryzyko pomyłki lub fałszywych zeznań oraz umożliwia sądowi bezpośrednie odtworzenie sytuacji i oceny stanu świadomości testatora – zaznacza.

ZOBACZ WZORY DOKUMENTÓW:

 

Mogą się pojawiać zarzuty fałszerstwa

Sędziowie zwracają natomiast uwagę, że może pojawić się pytanie, czy dostarczone nagranie mogłoby być zakwestionowane przez spadkobierców niezadowolonych z jego treści. W szczególności poważny w skutkach mógłby być zarzut sfałszowania nagrania. – Jeżeli chodzi o projektowany przepis art. 952 par. 3 k.c., założenie projektodawcy, że biegli będą w stanie ustalić, czy nagranie nie zostało sfałszowane, w dobie rozwoju sztucznej inteligencji i generowania przy jej pomocy filmów, wydaje się bardzo optymistyczne – zauważa sędzia Anna Begier z Sądu Rejonowego we Wrześni, przewodnicząca Zespołu ds. Prawa Cywilnego Stowarzyszenia Sędziów Polskich "Iustitia".

Zobacz też linię orzeczniczą w LEX: Spisanie oświadczenia spadkodawcy przez osobę powołaną do dziedziczenia >

Zrodzić może się też pytanie, czy przepis odnoszący się do testamentu ustnego, będzie często wykorzystywany, a na jego podstawie ustalany krąg spadkobierców. – Wydaje się, że z uwagi na praktyczne problemy w stosowaniu, dostępność notariuszy i niskie opłaty za sporządzenie testamentu notarialnego, instytucja testamentu ustnego powinna zostać w ogóle wyeliminowana, a państwo winno wdrożyć kampanię społeczną czy edukację prawną na rzecz sporządzania zawczasu testamentów w bezpiecznej formie, gwarantującej ważność czynności i poszanowanie woli rozporządzającego – podkreśla sędzia Begier.

Zobacz też linię orzeczniczą w LEX: Nagłe zachorowanie spadkodawcy oraz epidemia jako podstawy uzasadniające sporządzenie testamentu ustnego >

 

 

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.