Według artykułu 554 par. 1 kodeksu postępowania karnego (po nowelizacji z 19 lipca 2019 r.) żądanie odszkodowania należy zgłosić:
- prezesowi sądu, w którym wydano ostatnie orzeczenie kończące postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności karnej, stosowania środka zapobiegawczego, środka zabezpieczającego lub zatrzymania,
- prezesowi sądu pierwszej instancji, w którym wydano zmienione orzeczenie - jeżeli orzeczeniem, o którym mowa w pkt 1, zmieniono orzeczenie sądu pierwszej instancji i zastosowano środek, w związku z którym nie przysługuje odszkodowanie,
- organowi, który dokonał zatrzymania - jeżeli sąd uwzględnił zażalenie na zatrzymanie albo jeżeli sąd nie rozpoznawał zażalenia na zatrzymanie.
Rzecznik praw obywatelskich wystąpił w tej sprawie do ministra sprawiedliwości Adama Bodnara, sugerując konieczność dokonania istotnych zmian w przepisach. - Problem bezstronności sądu w takich sprawach, zwłaszcza w aspekcie bezstronności zewnętrznej, wciąż wymaga interwencji ustawodawczej – stwierdził prof. Marcin Wiącek.
Czytaj: Poszkodowany w powodzi nie musi zaakceptować kwoty proponowanego odszkodowania>>
Możliwy konflikt interesów
Jak zauważa RPO, w literaturze słusznie wskazuje się, że może to prowadzić do sytuacji, w której prezes sądu rozpoznającego sprawę będzie jednocześnie reprezentantem strony postępowania, czyli Skarbu Państwa. - Taki stan rzeczy budzi uzasadnione wątpliwości co do bezstronności zewnętrznej sądu. Chodzi o to, jak taka sytuacja jest postrzegana w odbiorze społecznym, w tym przez stronę dochodzącą odszkodowania lub zadośćuczynienia – stwierdza rzecznik. Jego zdaniem, gwarancja ta, na gruncie obecnej regulacji, doznaje uszczerbku już z tego powodu, że może prowadzić do uzasadnionych wątpliwości i obaw odnośnie do rzeczywistej zewnętrznej bezstronności sądu. - Nie ulega wątpliwości, że sędzia nie może orzekać w sprawie, której wynikiem jest bezpośrednio zainteresowany – dodaje. Jego zdaniem, obowiązujący obecnie przepis prowadzi do sytuacji, w której sędzia orzeka w sprawie, która go bezpośrednio dotyczy i której wynikiem może być bezpośrednio zainteresowany. Adwokat Bartosz Obrębski, prowadzący kancelarię w Warszawie zwraca uwagę, że problem wskazywany przez RPO w zasadzie nie dotyczy zagadnień związanych z zadośćuczynieniem z niesłuszne zatrzymanie. W tym przypadku organ reprezentujący Skarb Państwa jest „zewnętrzny” to znaczy jest to jednostka dokonująca zatrzymania, a nie sąd. Natomiast w pozostałych przypadkach wobec obowiązującego brzmienia przepisu art. 554 k.p.k., jego zdaniem w praktyce dochodzi do sytuacji wskazywanej przez rzecznika, w której prezes sądu rozpoznającego sprawę będzie jednocześnie reprezentantem strony postępowania, czyli Skarbu Państwa. - Sytuacja taka jest wysoce niepożądana i w sposób oczywisty wpływa na społecznie negatywny odbiór tej konfiguracji procesowej jako co najmniej umniejszającej bezstronność sądu – podkreśla mec. Obrębski.
Adwokat przywołuje statystyki, z których wynika, że liczba wniosków o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie nie jest wysoka. Jego zdaniem, ma to swoje powody zapewne miedzy innymi w poczuciu społecznym, że skoro o odszkodowaniu rozstrzyga ten sam sąd, który zastosował środek lub skazał uprawnionego do odszkodowania, to szanse na uzyskanie odszkodowania nie są wysokie. Dodatkowa obecność reprezentacji Skarbu Państwa w postaci prezesa sądu jedynie to poczucie wzmacnia. - Ustawodawca winien doprowadzić do sytuacji, w jakiej obywatele uzyskają poczucie, że proces w jakim uczestniczą, posiada wszelkie gwarancje bezstronności – uważa Bartosz Obrębski.
Czytaj w LEX: Właściwość sądu w postępowaniu w sprawach o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie >
Cena promocyjna: 129 zł
|Cena regularna: 129 zł
|Najniższa cena w ostatnich 30 dniach: 90.3 zł
Można odwołać się do procedury cywilnej
Można jednak temu zaradzić, odwołując się do art. 44 [2] kodeksu postępowania cywilnego, który stanowi, że jeżeli stroną jest Skarb Państwa, a państwową jednostką organizacyjną, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, jest sąd:
- właściwy do rozpoznania sprawy - sąd ten z urzędu przedstawia akta sprawy sądowi nad nim przełożonemu, który przekazuje sprawę innemu sądowi równorzędnemu z sądem przedstawiającym;
- przełożony nad sądem właściwym do rozpoznania sprawy - sąd właściwy do rozpoznania sprawy z urzędu przedstawia akta sprawy temu sądowi przełożonemu, który przekazuje sprawę innemu sądowi równorzędnemu z sądem przekazującym, mającemu siedzibę poza obszarem właściwości sądu przekazującego.
Zdaniem adwokata Obrębskiego, rozwiązanie takie wydaje się najwłaściwsze. - Zagadnienia związane z odszkodowaniem wchodzą w zakres cywilistyki i należy zakładać, że właśnie rozwiązania cywilistyczne jako bardziej utrwalone i właściwe miedzy innymi do tego stworzone są częściej stosowane. W wypadku rozwiązania cywilistycznego nie powstaje poczucie braku bezstronności jak też nie sposób zarzucić tu niezgodności z art. 45 ust. 1 Konstytucji i art. 6 ust. 1 EKPC – powiedział Prawo.pl.
Czytaj również w LEX: Zmiana składu sądu w związku z nowelizacjami k.p.k. z dniem 1 lipca 2015 r. i 15 kwietnia 2016 r. > >
Ustawodawca nie widział takiej potrzeby?
Problemem tym zajmował się dwa lata temu Sąd Najwyższy (postanowienie z 21 lutego 2023 r. sygn. akt II KO 3/23). Wnioskodawca domagał się, na podstawie art. 44 [2] k.p.c, wyznaczenia innego sądu do rozpatrzenia sprawy odszkodowania, niż ten, który orzekał w sprawie jego aresztowania Jednak SN pozostawił wniosek bez rozpoznania stwierdzając, że „skoro ustawodawca nowelizując przepisy postępowania karnego regulujące tę problematykę (nowelizacje k.p.k i k.p.c z 2019 r.), rzeczywiście zamierzał wprowadzić wyłączenie sądu właściwego, o którym mowa w art. 554 par. 1 k.p.k., jeżeli z orzeczeniem tego sądu wiąże się dochodzone roszczenie i sąd ten jest statione fisci Skarbu Państwa, zobowiązanym do jego zapłaty, to powinien wprowadzić stosowne zmiany w ustawie zmieniającej Kodeks postępowania karnego.” SN powołał się na publikowane w czasopismach prawniczych dwie sprzeczne ze sobą opinie. Cytowany sędzia SN w stanie spoczynku Jacek Gudowski opowiada się za stosowaniem w takiej sytuacji art. 44 [2] k.p.c w sprawach o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie, gdyż przemawiają za tym względy prawne i aksjologiczne, w tym wzgląd na uzasadnioną obawę co do bezstronności sądu (Przegląd Sądowy 6/2021). Podobnie sędzia SN Dariusz Święcki wskazuje, że w sprawach o odszkodowanie i zadośćuczynienie ustawodawca wprowadził wyłączenie sądu właściwego, o którym mowa w art. 554 par. 1 k.p.k., jeżeli z orzeczeniem tego sądu wiąże się dochodzone roszczenie i sąd ten jest statione fisci Skarbu Państwa, zobowiązanym do jego zapłaty. Jego zdaniem ma to wynikać z unormowania zawartego w art. 44 [2] k.p.c, który ma wprost zastosowanie w postępowaniu o odszkodowanie na podstawie art. 558 k.p.k. (Kodeks postępowania karnego. Komentarz, tom I).
Innego zdania jest dr Artur Kowalczyk z Katedry Postępowania Karnego Uniwersytetu Wrocławskiego, według którego przepis art. 44 [2] k.p.c nie ma zastosowania w postępowaniu w przedmiocie odszkodowania i zadośćuczynienia za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie, bowiem treść przepisu art. 558 k.p.k wskazuje na ściśle subsydiarne stosowanie przepisów procedury cywilnej w tym postępowaniu. (Przegląd Sądowy 10/2022). Ten właśnie pogląd podzielił w postanowieniu z 21 lutego 2023 r. Sąd Najwyższy.
Czytaj także w LEX: Aresztowany za kolportowanie "bibuły" otrzyma odszkodowanie > >
Specjalny wydział w warszawskim sądzie apelacyjnym
W ocenie RPO potrzebne jest ukierunkowanie zmian na właściwość sądu rozpoznającego zgłoszone roszczenie. Rzecznik proponuje, by sprawy takie rozpatrywał dla całej Polski Sąd Apelacyjny w Warszawie. - Powierzenie jednemu wydziałowi sądu rozstrzygania wszystkich spraw tego typu zapewni najwyższy standard gwarancyjności. To także maksymalna redukcja postrzegania bezstronności zewnętrznej sądu przy ustanowieniu procedury, w której rozstrzygać będą wyłącznie sędziowie wyspecjalizowani w tego rodzajach sprawach – ocenia. Zgadza się z tym radca prawny z Lublina Artur Klimkiewicz. - Mam jednak obawy że jeden wydział w jednym sądzie, w którym mają skumulować się tego typu sprawy z całej Polski, nie będzie w stanie ich rozpoznawać w rozsądnym terminie. Analizę należy rozpocząć od tego, jaka jest ilość rocznie tych spraw i jak one długo trwają – mówi Prawo.pl. Prawnik zastanawia się też, co z drugą instancją, do kogo z apelacją i kasacją, jeśli pierwszą instancją byłby sąd apelacyjny.
Natomiast adwokat Bartosz Obrębski uważa, że należy jak najszybciej w ramach naprawiania prawa doprowadzić do zgodności norm zawartych w k.p.k dotyczących odszkodowań za niesłuszne skazanie czy niesłuszne stosowanie tymczasowego aresztowania do stanu w pełni zgodnego z art. 45 ust. 1 Konstytucji i art. 6 ust. 1 EKPC, jak też dającego pełne odczucie społeczne, że postępowanie takie jest prowadzone przez sąd z zachowaniem wszelkich gwarancji bezstronnego procesu.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
