Opiniodawcze zespoły sądowych specjalistów (dalej : OZSS) działające przy sądach okręgowych pełnią istotną rolę w pracy sądów rodzinnych. Podstawowym zadaniem OZSS jest sporządzanie, na zlecenie sądu lub prokuratora, opinii w sprawach rodzinnych i opiekuńczych oraz w sprawach nieletnich, na podstawie przeprowadzonych badań psychologicznych, pedagogicznych lub lekarskich.
Czytaj w LEX: Rozwiązania przyspieszające postępowanie sądowe >>>
Rozwód, separacja, władza rodzicielska
Sprawami rodzinnymi i opiekuńczymi, w których zleca się opinię OZSS są między innymi sprawy o rozwód, separację, sprawy dotyczące władzy rodzicielskiej, o ustalenie kontaktów, o ustalenie miejsca pobytu dziecka, opinie są zlecane także w sprawach o wydanie zarządzeń opiekuńczych, o rozstrzygnięcie o istotnych sprawach dziecka w razie braku porozumienia między rodzicami.
W sprawach o rozwód, separację, w sprawach dotyczących władzy rodzicielskiej, ustalenia miejsca pobytu dziecka połączonych często ze sprawami o ustalenie (zmianę) kontaktów, tezy dowodowe, czyli okoliczności, które mają być ustalone przy pomocy opinii OZSS, zawarte w postanowieniu sądu zlecającego, mogą być podobne. W takich sprawach ustala się bowiem rodzica wiodącego oraz sposób kontaktów dziecka z drugim rodzicem. Nieco podobne bywają tezy dowodowe w sprawach o wydanie zarządzeń opiekuńczych – gdy problemem jest, czy rodzice są w stanie prawidłowo wykonywać obowiązki rodzicielskie, a jeśli nie, jakich działań wymaga dobro dziecka.
Zobacz w LEX: USTAWA z dnia 5 sierpnia 2015 r. o opiniodawczych zespołach sądowych specjalistów >>>
Ogólnie rzecz ujmując, dowód z opinii OZSS służy ustaleniom predyspozycji opiekuńczych i wychowawczych rodziców w kontekście ich osobowościowego funkcjonowania, jakości więzi emocjonalnej dziecka z rodzicami, czy ta więź kształtuje się prawidłowo, diagnozy sytuacji opiekuńczo-wychowawczej dziecka, prognozy co do prawidłowego wywiązywania się przez rodziców z obowiązków rodzicielskich, czy postawy rodzicielskie rodziców (którego) zaburzają proces kształtowania się osobowości dziecka i jakie może to rodzić konsekwencje, ewentualnie jakim oddziaływaniom powinni zostać poddani rodzice dla ukształtowania prawidłowych postaw rodzicielskich, więzi między rodzeństwem i wpływu na nią ewentualnego rozdzielenia rodzeństwa, optymalnej (także w kontekście powyższych okoliczności) dla dziecka formy kontaktów z rodzicem, z którym nie będzie ono zamieszkiwało.
Czytaj w LEX: Kontakty z osobą małoletnią i egzekucja kontaktów w praktyce sędziego >>>
Czytaj także: Polskie dzieci potrzebują lepszej opieki psychiatrycznej, wydziały rodzinne wzmocnienia kadrowego>>
W razie zastrzeżeń co do stanu zdrowia psychicznego rodziców opinia może obejmować także ustalenie, czy rodzice cierpią na chorobę psychiczną lub zaburzenia psychiczne stanowiące przeciwwskazanie do sprawowania codziennej opieki nad dzieckiem lub realizowania kontaktów. W przypadku wątpliwości co do stanu zdrowia psychicznego, prawidłowego rozwoju czy kształtowania osobowości dziecka opinia może dotyczyć ustalenia zaburzeń na tym tle i działań, które w związku z nimi należy podjąć. Stosownie do okoliczności sprawy, przedmiotem opinii może być także to, czy dziecko przejawia symptomy (jakie) manipulowania przez rodziców (którego), doznawania przemocy ze strony rodziców (którego) i jak to wpływa na jego funkcjonowanie.
Są sprawy do rozstrzygnięcia przez sąd
Oczywiście nie w każdej sprawie o ustalenie kontaktów czy dotyczącej władzy rodzicielskiej konieczne jest zasięgniecie opinii OZSS. Gdy sporne są konkretne dni i godziny kontaktów, kto powinien zawozić i odbierać dziecko oraz ponosić związane z tym koszty, sąd winien to rozstrzygnąć na podstawie całokształtu okoliczności sprawy. Specjaliści nie mają też kompetencji, by ustalać warunki mieszkaniowe i bytowe rodziców – gdy są one sporne, ustala się je na podstawie wywiadu kuratora sądowego, dowodów typu fotografie, zeznania świadków. Jeśli w sprawie o pozbawienie władzy rodzicielskiej rodzic od kilku lat nie interesuje się dzieckiem, nic o nim nie wie, nie zabiega o kontakt, z perspektywy przesłanek pozbawienia władzy rodzicielskiej, zlecanie opinii jest bezcelowe.
Czytaj także: Problemy z opiniami uderzają w sprawy rodzinne - MS pracuje nad zmianami>>
Pozyskanie opinii będzie natomiast z reguły konieczne, gdy rodzice nie są zgodni, z którym z nich dziecko ma mieszkać, zwłaszcza gdy wzajemnie kwestionują swoje kompetencje opiekuńcze i wychowawcze, czy rodzeństwo powinno wychowywać się razem, gdy jeden z rodziców dąży do wykonywania władzy rodzicielskiej w systemie tzw. pieczy naprzemiennej, a drugi się temu sprzeciwia i zachodzą wątpliwości co do możliwości adaptacyjnych dziecka.
Czytaj w LEX: Pawliczak Jakub, Orzekanie w wyroku rozwodowym o kontaktach z dzieckiem >>>
W sprawach o ustalenie kontaktów kwestiami, w związku z którymi zasięga się opinii, zwłaszcza w przypadku młodszych dzieci (gdy jest to sporne), jest nocowanie dziecka podczas kontaktów, okres dłuższych kontaktów (np. w wakacje), obecność drugiego rodzica (innej osoby) przy kontaktach. Wymaga to jednak wszechstronnego rozważenia. Gdy dziecko już nocowało u ojca, wyjeżdżało z nim na tygodniowe wczasy, do czego matka (do czasu zainicjowania postępowania) nie miała zastrzeżeń, dziecko prawidłowo funkcjonuje w przedszkolu, nocuje u dziadków albo przebywa u nich dłużej w czasie wakacji, pozyskanie opinii OZSS wydaje się zbędne. Inaczej będzie, gdy dziecko nigdy nie nocowało poza domem bez matki, ma trudności w rozstaniu się z nią w związku z pobytem w przedszkolu, w trakcie kontaktów z tatą domaga się odwiezienia do mamy, a tata miewał problemy z rozpoznaniem potrzeb dziecka.
Czytaj w LEX: Osobista styczność rodziców z dzieckiem a władza rodzicielska - LINIA ORZECZNICZA >>>
Weryfikacja wcześniejszych ustaleń
W sprawach dotyczących władzy rodzicielskiej lub ustalenia kontaktów zleca się opinię OZSS także, gdy poprzednie ustalenia dotyczące tej materii okazały się nietrafne i wygenerowały problemy. Niejednokrotnie to pokłosie spraw rozwodowych. Często strony dążą do szybkiego zakończenia postępowania rozwodowego, a treść wyroku odpowiada wypracowanym przez nie uzgodnieniom. W ramach kilku kwestii podlegających rozstrzygnięciu w wyroku rozwodowym i wspólnego konsensusu (wina w rozkładzie pożycia, władza rodzicielska, alimenty, kontakty, wspólne mieszkanie, ewentualny podział majątku wspólnego), strony zgadzają się na określony sposób uregulowania władzy rodzicielskiej lub kontaktów (albo by kontakty nie były ustalane), nawet jeśli (co później przyznają w kolejnych postępowaniach) dotychczasowe doświadczenia wskazywały na to, funkcjonowanie tych ustaleń będzie problematyczne. W kolejnych postępowaniach strony zwykle tłumaczą, że liczyły na to, że emocje związane z rozwodem opadną, sytuacja ich i dzieci się unormuje, a trudności znikną. Niestety często problemy wręcz przybierają na sile, destabilizując życie dzieci i ich rodziców – nowym zarzewiem konfliktu staje się nieadekwatny sposób ustalenia kontaktów (władzy rodzicielskiej) oraz ich niewykonywanie, a u dziecka obserwującego skłóconych rodziców ujawniają się problemy emocjonalne i wychowawcze. Wtedy, stosownie do okoliczności, warto zasięgnąć opinii OZSS na potrzeby ustalenia częstotliwości i wymiaru kontaktów, tego, czy powinny się odbywać w obecności innej osoby, jakie działania należy podjąć by kontakty były wykonywane, satysfakcjonujące dla dziecka i rodzica. Zdarza się, że specjaliści rekomendują terapię rodzinną, objęcie dziecka pomocą psychologiczną, odbycie przez rodziców treningu umiejętności wychowawczych.
Eksperci ocenią kompetencje opiekuńcze
W sprawach o wydanie zarządzeń opiekuńczych istotne bywa ustalenie przy pomocy opinii OZSS, kompetencji wychowawczych i opiekuńczych, postaw rodzicielskich rodziców, w jaki sposób można je korygować, jakiego wsparcia potrzebują rodzice, a także jakim oddziaływaniom powinno być poddane dziecko, gdy na przykład ujawniają się u niego problemy rozwojowe.
W sprawach rodzinnych i opiekuńczych OZSS pełnią zatem ważną funkcję, bowiem wydawane opinie mogą służyć nie tylko w rozstrzyganiu przez sąd spornych kwestii takich jak sposób wykonywania władzy rodzicielskiej lub kontaktów, ale także wskazaniu zgodnych z dobrem dziecka kierunków oddziaływań lub pomocy rodzinie.