1. Wprowadzenie

W nauce prawa przyjmuje się, iż sankcja to ta część normy prawnej, która określa konsekwencje prawne, jakie dotykają adresata normy (podmiot, do którego norma jest kierowana), w sytuacji, gdy nie zachowuje się on zgodnie z dyspozycją normy, czyli narusza zakaz, lub nie wykonuje ciążącego na nim obowiązku. Na gruncie prawa dewizowego występuje kilka rodzajów sankcji, których reżimy są niezależne od siebie, tzn. mogą być one orzeczone równolegle, przez różne podmioty i w różnym trybie. Dokonując ich klasyfikacji można wyróżnić tzw. sankcje:

  1. karne (represyjne),
  2. cywilne,
  3. administracyjne.

2. Sankcje karne

2.1. Uwagi wstępne

Wydaje się, iż najbardziej skuteczne w zapewnianiu przestrzegania prawa są sankcje karne. Polegają one bowiem na wyrządzeniu adresatowi normy dolegliwości, poprzez pozbawienie go albo ograniczenie jakichś jego dóbr. We współczesnym polskim prawie karnym dobrami tymi są przede wszystkim wolność i majątek. W prawie dewizowym, tradycyjnie zbiór sankcji karnych ujęty był w odrębnym akcie prawnym. Dużą represyjnością cechowała się ustawa karna dewizowa z dnia 28 marca 1952 r. (Dz. U. Nr 21, poz. 134), która za wiele przestępstw dewizowych przewidywała surowe kary więzienia, nawet do dożywotniego więzienia włącznie oraz wysokie grzywny. Kolejne akty prawne (tj. ustawa karna skarbowa z dnia 13 kwietnia z 1960 r. (Dz. U. Nr 21, poz. 123 z późn. zm.); oraz jej następczyni - ustawa karna skarbowa z dnia 26 października 1971 r. (Dz. U. Nr 28, poz. 260 z późn. zm.), łagodziły odpowiedzialność, skupiając się głównie na karach finansowych. Aktualnie sankcje za przestępstwa i wykroczenia dewizowe (skarbowe) zostały opisane w ustawie z dnia 10 września 1999 r. - Kodeks karny skarbowy (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 111, poz. 765 z późn. zm.) – dalej k.k.s. Czynom tym poświęcone są art. 97-106ł, a także stosuje się do nich szereg unormowań ogólnych, dotyczących zasad odpowiedzialności, czy rodzajów i wymiaru kar, ujętych w części ogólnej kodeksu. Należy jednak nadmienić, iż aktualny kształt omawianej regulacji został ustalony w wyniku nowelizacji kodeksu dokonanej ustawą z dnia 26 stycznia 2007 r. o zmianie ustawy – Prawo dewizowe oraz innych ustaw (Dz. U. Nr 61, poz. 410). Akt ten znacząco zliberalizował zasady obrotu dewizowego, co wyraziło się w szczególności w uchyleniu wielu ograniczeń i obowiązków dewizowych (np. zlikwidowano ograniczenia w przewozie zagranicznych i krajowych środków płatniczych na terenie Unii Europejskiej, czy też usunięto obowiązek skorzystania z pośrednictwa Poczty Polskiej w przypadku wysyłania tych walorów za granicę). W konsekwencji zbyteczne stały się sankcje za naruszenie tych norm. Stąd też uchylono liczne przepisy karne zawarte w rozdziale 8 k.k.s. (np. art. 98, 99 czy art. 105 - 106b). Rodzaje sankcji karnych, orzekanych za zachowania niezgodne z przepisami dewizowymi, zależne są od tego, czy dany czyn zostaje zakwalifikowany jako przestępstwo skarbowe, czy też wykroczenie (dewizowe). Przepisy art. 53 § 2 i 3 k.k.s. zawierają definicje legalne tych pojęć. I tak, przestępstwem skarbowym (dewizowym) jest czyn zabroniony, za który mogą grozić trzy rodzaje kar: kara grzywny w tzw. stawkach dziennych, kara ograniczenia wolności albo kara pozbawienia wolności. Z kolei, wykroczenie jest czynem o niższym stopniu społecznej szkodliwości, co wyraża się w tym, iż wartość przedmiotu czynu nie przekracza pięciokrotności wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę, ustalonego w czasie jego popełniania (czyli obecnie: 5 x 1126 zł = 5630 zł). Ponadto, wykroczeniem jest czyn, jeśli kodeks wyraźnie tak stanowi (np. art. 106d § 2 k.k.s.). Za wykroczenie ustawodawca przewidział tylko jeden rodzaj kary - grzywnę tzw. kwotową.


2.2. Sankcje za przestępstwa dewizowe

2.2.1. Kara grzywny w stawkach dziennych

Najczęściej spotykaną sankcją za przestępstwa dewizowe jest grzywna dniówkowa, czyli w stawkach dziennych. Jej orzekanie następuje w dwóch etapach. W pierwszym sąd ustala liczbę stawek, w drugim zaś wymierza wartość jednej stawki. Na gruncie prawa karnego skarbowego, przyjęto, iż liczba stawek może wahać się w granicach od 10 do 720 (art. 23 § 1 k.k.s.), a w przypadku kary nadzwyczajnie obostrzonej do 1080 stawek (art. 28 § 2 k.k.s.). Ustalając liczbę stawek sąd kieruje się przede wszystkim stopniem społecznej szkodliwości czynu oraz zawinienia sprawcy. Kryteria, na podstawie których oceniany jest stopień społecznej szkodliwości czynu zostały wskazane w art. 53 § 7 k.k.s. i należą do nich zarówno okoliczności przedmiotowe np.: rodzaj i charakter naruszonego dobra, wysokość uszczuplonej należności publicznoprawnej, waga naruszonego przez sprawcę obowiązku finansowego, jak i podmiotowe m.in. postać zamiaru (bezpośredni, czy ewentualny), czy też motywacja sprawcy. W drugim etapie sąd ustala wartość stawki. Kodeks na określa kwotowo granic tej wartości (inaczej niż kodeks karny), lecz posługuje się tzw. systemem parametrycznym, odsyłając do współczynnika, jakim jest minimalne wynagrodzenie za pracę w chwili popełnienia czynu. Zgodnie z art. 23 § 3 in fine wartość jednej stawki może wahać się w granicach: - od 1/30 części tego wynagrodzenia (czyli obecnie 1126 zł / 30 ≈ 37,53 zł) - do czterystukrotności tej wartości, tj. kwoty stanowiącej dolny próg wartości stawki, a nie wartości minimalnego wynagrodzenia (aktualnie: 37,53 zł x 400 = 15.012 zł). Orzekając o wartości stawki dziennej grzywny sąd uwzględnia możliwości płatnicze skazanego. Zgodnie więc z art. 23 § 3 k.k.s., sąd bierze pod uwagę:

  • a) dochody sprawcy (wskazuje się, iż pojęcie dochodów nie ogranicza się jedynie do dochodów podlegających opodatkowaniu w rozumieniu ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, ale obejmuje wszelkie postaci wzbogacenia sprawcy, bez względu na źródło ich pochodzenia oraz formę dochodu - zarówno pieniężną, jak i w naturze);
  • b) jego warunki osobiste i rodzinne (np. stan rodzinny i wynikające z niego obowiązki ekonomiczne, alimentacyjne itp.);
  • c) stosunki majątkowe;
  • d) możliwości zarobkowe skazanego, czyli nie tylko faktycznie osiągany dochód np. z pracy najemnej, ale potencjalne zarobki, które sprawca byłby w stanie osiągnąć.

Kodeks nakłada zatem na sąd obowiązek drobiazgowego ustalenia sytuacji majątkowej skazanego. Jest to niezbędne dla wymierzania kary najbardziej sprawiedliwej, której dolegliwość będzie współmierna do sytuacji ekonomicznej sprawcy. Ostatecznie wartość kary grzywny ustala się mnożąc orzeczoną liczbę stawek przez wartość jednej stawki. Przykładowo zatem, jeśli sąd ustali liczbę stawek jako 100, a wartość stawki jako 1000 zł, skazany będzie zobowiązany do zapłaty 100.000 zł. Warto w tym miejscu zauważyć, iż granice liczbowe i kwotowe grzywny są zakreślone w k.k.s. bardzo szeroko. Maksymalna zatem wartość kary grzywny wynosi (720 x 15.012 zł) 10.808.640 zł, a w przypadku kary grzywny nadzwyczajnie obostrzonej (1080 x 15.012 zł) 16.212.960 zł. Zapłata tak wysokiej kwoty przez osobę fizyczną nie byłaby najczęściej możliwa. Stąd też, ustawodawca w art. 24 k.k.s. przewidział tzw. odpowiedzialność posiłkową. Zgodnie z tym przepisem, za zapłatę kary grzywny w całości albo w części może być odpowiedzialny inny podmiot (zarówno osoba fizyczna, prawna, jak i inna jednostka organizacyjna, nieposiadająca osobowości prawnej), jeżeli sprawca był jej zastępcą, prowadzącym jej sprawy jako pełnomocnik, zarządca, czy pracownik, lub działał w jakimkolwiek innym charakterze, a zastępowany podmiot odniósł albo choćby mógł odnieść z popełnionego przestępstwa jakąkolwiek korzyść majątkową. Wówczas sąd ustalając wartość stawki dziennej, uwzględnia również sytuację ekonomiczną podmiotu odpowiedzialnego posiłkowo. Na gruncie prawa dewizowego będzie to np. bank, podmiot prowadzący kantor, czy jakikolwiek inny podmiot (firma), dokonujący rozliczeń w obrocie dewizowym. Warto wspomnieć, że kara grzywny jest podstawowym rodzajem kary za przestępstwa dewizowe. W większości przypadków, może ona być orzeczona do górnej granicy 720 stawek dziennych. Jednakże za niektóre przestępstwa dewizowe ustawodawca przewidział niższą górną granicę (np. niewykonanie obowiązku skorzystania z pośrednictwa uprawnione banku w obrocie przekazowym zagrożone jest karą grzywny do 480 stawek (art. 106j § 1 k.k.s.), a niewykonanie obowiązku sprawozdawczego wobec NBP – 120 stawkami (art. 106l § 1 k.k.s.)).

2.2.2. Kara ograniczenia wolności

Drugim rodzajem kary, jaki może być wymierzony za przestępstwa dewizowe jest kara ograniczenia wolności. Kodeks karny skarbowy nie definiuje tej kary, lecz odsyła do odpowiednich przepisów zawartych w art. 34 - 36 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) - dalej k.k. Kara ta może być wymierzana w od 1 do 12 miesięcy, a w przypadku kary nadzwyczajnie obostrzonej do 18 miesięcy. Głównym jej elementem jest obowiązek nieodpłatnej kontrolowanej pracy na cele społeczne, wymienione w art. 34 § 2 k.k. (np. w placówkach służby zdrowia, czy opieki społecznej) w wymiarze od 20 do 40 godzin w stosunku miesięcznym. W przypadku zaś, gdy skazany jest zatrudniony, zamiast obowiązku pracy sąd może orzec potrącenie z jego wynagrodzenia za pracę na rzecz Skarbu Państwa albo na cel społeczny w wysokości od 10 do 25%. Poza tym, skazany nie może bez zgody sądu zmieniać miejsca stałego pobytu oraz jest zobowiązany do udzielenia wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary. Sąd może zdecydować o oddaniu skazanego pod dozór kuratora lub innej osoby godnej zaufania. Na gruncie prawa dewizowego, za żadne przestępstwo wprost nie przewidziano możliwości orzeczenia tej kary. Jednakże jest to dopuszczalne na mocy art. 26 § 1 k.k.s., który przewiduje, iż sąd może orzec karę ograniczenia wolności za przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności, w szczególności, jeśli orzeka jednocześnie środek karny (np. przepadek przedmiotów). Zamiana taka nie jest jednak możliwa wobec sprawcy, który popełnił czyn w warunkach określonych w art. 37 § 1 lub art. 38 § 2 k.k.s., a więc np. uczynił sobie z popełnienia przestępstw dewizowych stałe źródło dochodu poprzez nielegalne prowadzenie działalności kantorowej albo popełnił przestępstwo, działając w zorganizowanej grupie lub związku mającym na celu popełnienie przestępstwa skarbowego - osoba wyłudzająca indywidualne zezwolenie dewizowe dla potrzeb nielegalnych operacji finansowych przeprowadzanych przez grupę przestępczą (art. 37 § 1 pkt 2 i 5 k.k.s.).