Skarb Państwa odpowiedzialny za wszystkie szkody wyrządzone przez bobry

Ograniczenie odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkody wyrządzone m.in. przez bobry, jedynie do szkód w gospodarstwach leśnych, rolnych i rybackich jest niezgodne z Konstytucją, uznał Trybunał Konstytucyjny (sygn. akt P49/11).

W dniu 3 lipca 2013 r. Trybunał Konstytucyjny wydał wyrok (sygn. akt P49/11) w sprawie art. 126 ust. 1 pkt. 5 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. 2013, poz. 627 ze zm.), regulującego odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wyrządzone m.in. przez bobry. TK uznał cytowany przepis w zakresie, w jakim ogranicza on odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez bobry jedynie do szkód wyrządzonych w gospodarstwach leśnych, rolnych i rybackich, za niezgodny z Konstytucją. Tym samym Trybunał stwierdził, że odpowiedzialność Skarbu Państwa winna dotyczyć wszystkich szkód spowodowanych przez te zwierzęta, niezależnie od miejsca ich wyrządzenia.

Art. 126 ust. 1 pkt. 5 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2013 r., poz. 627 ze zm.) reguluje problematykę odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez zwierzęta dziko żyjące tj. żubry, wilki, rysie, niedźwiedzie oraz bobry. W doktrynie przyjmuje się, że wskazana odpowiedzialność posiada cechy odpowiedzialności cywilnej, ograniczonej do tzw. szkód rzeczywistych i obiektywnych. Podstawowym elementem przy dochodzeniu tego typu roszczenia jest prawidłowe ustalenie rozmiarów wyrządzonej przez dzikie zwierzęta szkody. Zgodnie z art. 126 ust. 3 oględzin i oszacowania szkód, a także ustalenia wysokości odszkodowania i jego wypłaty dokonuje regionalny dyrektor ochrony środowiska, natomiast ust. 7 przewiduje, że w przypadku szkód spowodowanych przez zwierzęta łowne występujące na terenach parków narodowych, stref ochronnych zwierząt łownych oraz w rezerwatach przyrody ustalenie wysokości odszkodowania należy do zadań Służby Parku Narodowego, a w odniesieniu do rezerwatów przyrody – organu sprawującego nadzór nad jego działalnością. Tryb postępowania przy szacowaniu szkód oraz sposób wypłaty odszkodowania za szkody, a także wzory dokumentów dotyczące szacowania szkód i wyliczenia odszkodowania oraz terminy zgłaszania i szacowania szkody zgodnie z delegacją ustawową mają zostać określone przez ministra właściwego do spraw środowiska w porozumieniu z ministrem do spraw rolnictwa i rybołówstwa – do chwili pisania niniejszego artykułu rozporządzenie takie nie zostało opublikowane. Art. 126 ust. 6 ustawy formułuje podmiotowe i przedmiotowe wyłączenia możliwości uzyskania odszkodowania od Skarbu Państwa. Odszkodowanie to przykładowo nie przysługuje osobom, którym przydzielono grunty stanowiące własność Skarbu Państwa lub w określonych sytuacjach np. za szkody wyrządzone w uprawach rolnych założonych z naruszeniem powszechnie stosowanych wymogów agrotechnicznych.

W kwestiach spornych dotyczących ustalenia wysokości odszkodowania za szkody wyrządzone przez żubry, wilki, niedźwiedzie i bobry ust. 10 art. 126 ustawy o ochronie przyrody wskazuje na właściwość sądów powszechnych.

Nakreślenie problematyki szkód spowodowanych przez bobry w wyroku Trybunału Konstytucyjnego

Sprawa została zainicjowana przed TK na skutek zapytania prawnego skierowanego przez Sąd Rejonowy w Pile w 2011 r., w kwestii zbadania zgodności art. 126 ust. 1 pkt. 5 ustawy o ochronie przyrody z art. 32 ust. 1 oraz. 64 ust. 2 Konstytucji. Doszło do tego w wyniku wniesienia powództwa przez właściciela działki rekreacyjnej, który zażądał od Skarbu Państwa odszkodowania za szkody, które na jego działce wyrządziły bobry. Z zebranego materiału bezspornie wynikało, że bobry wyrządziły szkodę majątkową polegającą na dewastacji drzew owocowych, krzewów ozdobnych oraz stawu. Szkoda nie powstała jednak w gospodarstwie rolnym, rybackim, ani leśnym, lecz w mieniu przeznaczonym na cele rekreacyjne. Sąd skorzystał w tym zakresie z art. 193 Konstytucji oraz art. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r, o Trybunale Konstytucyjnym, przewidujących, iż każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu zapytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na to pytanie zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed tym sądem.

Przytoczone artykuły Konstytucji, z którymi zgodność artykułu 126 ust. 5 ustawy o ochronie przyrody badał Trybunał traktują: art. 32 ust. 1 o zasadzie równości wobec prawa, a art. 32 ust. 1, a art. 64 ust. 2 o tym, że prawa majątkowe podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej.

Zdaniem sądu w Pile rozważenia wymagała relacja pomiędzy realizacją zadań państwa w zakresie ochrony środowiska naturalnego wyrażoną w przepisach ustawy o ochronie przyrody, a prawem własności oraz prawem do słusznego odszkodowania w sytuacji naruszenia tego prawa. Opisując te relacje sąd pytający stwierdził, że istniejące regulacje prawne w zakresie ochrony gatunkowej mogą prowadzić do sytuacji, w której właściciel nieruchomości, na której zwierzęta objęte ochroną gatunkową (bobry) wyrządziły szkodę, z tego powodu nie ma prawnej możliwości podjęcia działań, które zabezpieczyłyby go przed powstaniem szkody. Jednocześnie podkreślono sedno problemu, czyli ukształtowanie odpowiedzialności w sposób ograniczający ją do szkody wyrządzonej przez bobry tylko w określonych ustawowo miejscach – w gospodarstwie leśnym, rybackim lub rolnym. Stosując interpretację a contrario należałoby stwierdzić, że odpowiedzialność Skarbu Państwa w stosunku do szkód, które wystąpiły na innych obszarach, niż enumeratywnie wskazane w ustawie, jest wyłączona.

W niniejszej sprawie swoje stanowisko wyraził Marszałek Sejmu RP wskazując, iż „istniejące zróżnicowanie podmiotów według kryterium przedmiotowego, jakim jest wystąpienie szkody w gospodarstwie określonego typu, nie spełnia wymogów konstytucyjnej zasady równości.”.
Głos w niniejszej sprawie zabrał także Prokurator Generalny, wskazując na niewłaściwe preferowanie właścicieli gospodarstw rolnych, leśnych i rybackich kosztem innych właścicieli oraz określając takie zachowanie jako dyskryminujące i godzące w konstytucyjne standardy ochrony praw własności.

Trybunał Konstytucyjny w wyroku szeroko pochylił się nad samą kwestią ochrony gatunkowej wynikającej z art. 46 ust. 1 ustawy o ochronie przyrody wskazując, że jej celem jest zapewnienie przetrwania i zapewnienia właściwego stanu ochrony dziko występujących: roślin, zwierząt, grzybów oraz ich siedlisk i ostoi.

TK zwrócił także uwagę, że odpowiedzialność Skarbu Państwa na gruncie ustawy o ochronie przyrody została ujęta w normę prawną o zawężonej przedmiotowo odpowiedzialności odszkodowawczej, spowodowanej przez określone zwierzęta na określonych dobrach.
Zdaniem Trybunału wszyscy właściciele nieruchomości, niezależnie od ich przeznaczenia, powinni być traktowani tak samo. Natomiast nieustanowienie odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkody spowodowane przez bobry w działkach pełniących funkcję rekreacyjną, przy przyznaniu takiego odszkodowania za szkody zaistniałe w gospodarstwie rolnym, leśnym i rybackim, narusza standardy wypływające z art. 32 ust. 1 i art. 64 ust. 2 Konstytucji. Trybunał Konstytucyjny uznał, że różnicowanie sytuacji prawnej właścicieli ze względu na częstość występowania szkody we wskazanym ustawowo zakresie nie może być brane pod uwagę.

Jako jedyne słuszne kryterium należy uznać fakt wyrządzenia szkody przez bobry konkretnemu podmiotowi. Brzmienie art. 126 ust. 1 pkt. 5 ustawy o ochronie przyrody powoduje, że część podmiotów zostaje pozbawiona prawa do dochodzenia odszkodowania, co może negatywnie wpłynąć na realizację ochrony gatunkowej jaką objęty jest bóbr, a także może spowodować działania skierowane przeciwko gatunkom chronionym. TK podniósł także, że jeżeli ustawodawca przyznaje prawo do odszkodowania jednym podmiotom, zobligowany jest to respektowania konstytucyjnych zasad, zwłaszcza zasady równości. „Zasada równości wobec prawa wymaga, aby wszystkie podmioty prawa charakteryzujące się daną cechą istotną w równym stopniu, były traktowane równo, a więc według jednakowej miary, bez zróżnicowań zarówno dyskryminujących jak i faworyzujących.” ( np. wyrok TK z dnia 18.10.2011 r., sygn. SK 2/10)

Przedstawiony wyrok Trybunału Konstytucyjnego jest prawomocny. Jednocześnie nie powoduje utraty mocy obowiązującej kwestionowanego przepisu, tylko poszerza jego zakres poza wskazany dotychczas (gospodarstwa rolne, leśne i rybackie). W związku z tym obecnie Skarb Państwa będzie odpowiadał za wszystkie szkody wyrządzone przez bobry. Nie ma wątpliwości, że Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność za szkody w mieniu, ale odpowiedzialność ta nie obejmuje utraconych korzyści. Można stwierdzić, że jest to odpowiedzialność o charakterze obiektywnym, kierująca się zasadami słuszności.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 lipca 2013 r. (sygn. akt P 49/11) dotyczący odszkodowań za szkody wyrządzone przez bobry.