Na początku współpracy często główną potrzebą zleceniobiorcy, wykonawcy dzieła jest uzyskanie wyższego wynagrodzenia miesięcznego, więc na zaproponowane rozwiązanie się zgadza, bądź takiego ukształtowania warunków współpracy oczekuje.
Z czasem może okazać się, iż potrzeby takiej osoby zmieniają się i decydują się one na wszczęcie postępowania o ustalenie istnienia stosunku pracy. Podejmując taką decyzję często nie ma ona świadomości jakie będą następstwa sądowego potwierdzenia pracowniczego charakteru zatrudnienia, szczególnie czy nie będzie to rodziło obowiązków względem pracodawcy.
Ustalenie stosunku pracy a rozliczenie
Ustalenie istnienia stosunku pracy będzie obligowało pracodawcę do rozliczenia wypłaconych zleceniobiorcy, wykonawcy dzieła świadczeń w sposób obowiązujący przy wynagrodzeniu ze stosunku pracy. Z reguły będzie się to wiązało z koniecznością oskładkowania całej wypłaconej kwoty wynagrodzenia. Pracodawca jako płatnik składek będzie zobowiązany do uiszczenia także części składek finansowanych przez pracownika, a skoro wynagrodzenie zostało już wypłacone, koniecznym będzie uiszczenie tych należności z majątku pracodawcy.
Zobacz procedurę w LEX: Ochrona wynagrodzenia z tytułu umowy zlecenia >
Niewątpliwie będzie to sytuacja, w której pracodawca podejmie kroki związane z odzyskaniem zapłaconych przez siebie składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne w tej części, w której jest ono finansowane przez pracownika. Konieczne w takiej sytuacji jest znalezienie podstawy prawnej dochodzonego roszczenia.
Czytaj w LEX: Ustalenie istnienia stosunku pracy - uprawnienia Państwowej Inspekcji Pracy >
Zagadnienie to stało się przedmiotem kilku orzeczeń Sądu Najwyższego. Na szczególną uwagę zasługuje wyrok Sądu Najwyższego z 26 września 2018 r. (II PK 151/17), w którym Sąd Najwyższy potwierdził, iż w przypadku sądowego ustalenia istnienia stosunku pracy w miejsce łączącego strony stosunku cywilnoprawnego (np. umowa o dzieło) pracownik na zasadzie art. 405 kodeksu cywilnego staje się bezpodstawnie wzbogacony – „Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości”. W swoich rozważaniach Sąd Najwyższy zdefiniował moment powstania wzbogacenia po stronie pracownika, którym jest chwila opłacenia przez pracodawcę składek na ubezpieczenia społeczne pracownika w całości ze środków płatnika składek, który z uwagi na to, iż należne wynagrodzenia zostały już wypłacone pozbawiony zostaje możliwości dokonania potraceń części składek finansowanych przez pracownika. To zaś stanowi wzbogacenie po stronie pracownika.
Czytaj w LEX: Samozatrudnienie - alternatywa dla stosunku pracy >
Przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego było także zagadnienie zgodności roszczeń pracodawcy wobec pracownika z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia z zasadami współżycia społecznego. W konkluzji rozważań Sąd Najwyższy stwierdził, iż żądanie zwrotu od pracownika pokrytych przez pracodawcę składek na ubezpieczenia, w części finansowanej ze środków ubezpieczonego, nie jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, nie dochodzi w tym przypadku do nadużycia prawa podmiotowego (art. 8 KP – „Nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony”.).
Zobacz procedurę w LEX: Wytoczenie powództwa o ustalenie prawa lub stosunku prawnego w sprawach z zakresu prawa pracy >
W uzasadnieniu wyroku przeczytać możemy „W przypadku zatrudnienia w oparciu o umowę o dzieło istnieją dwie strony medalu. Z jednej strony wykonujący taką pracę pozbawiony jest jakiejkolwiek ochrony ubezpieczeniowej, z drugiej jednak strony otrzymuje wyższe (bo nieoskładkowane) wynagrodzenie. Zasady słuszności i sprawiedliwości przemawiają więc za tym, aby pracownik nie był zwolniony z konsekwencji, jakie w prawie ubezpieczeń społecznych wynikają z sądowego ustalenia istnienia stosunku pracy”. Niemniej, w ocenie Sądu Najwyższego zasądzona należność może być rozłożona na raty, co będzie czyniło zadość zasadom współżycia społecznego.
Zobacz procedurę w LEX: Wytoczenie powództwa w sprawach zakresu >
Roszczenia pracodawcy a zasady współżycia społecznego
Dzień po wydaniu wyroku Sądu Najwyższego z 26 września 2018 roku, Sąd Najwyższy wydał postanowienie (III PZP 3/18), w którym poczynił nieco odmienne rozważania w przedmiocie zgodności roszczeń pracodawcy z zasadami współżycia społecznego, w związku z zapłatą przez płatnika składek po sądowym ustaleniu istnienia stosunku pracy w miejsce umowy cywilnoprawnej, należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne w części finansowanej przez pracownika.
Czytaj w LEX: Ciężar dowodu w sporach ze stosunku pracy - wybrane zagadnienia >
W ocenie Sądu Najwyższego „W przypadku ustalenia wyrokiem, że pracownik wykonujący pracę na podstawie umowy cywilnoprawnej był zatrudniony na podstawie stosunku pracy zaś wysokość świadczeń wypłacanych pracownikowi na podstawie tej umowy odpowiadała wynagrodzeniu za pracę obejmującemu składki na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne, pracodawca - z reguły - nie może żądać od tego pracownika zwrotu wypłaconego wynagrodzenia odpowiadającego kwocie zapłaconych przez pracodawcę z jego środków należności z tytułu składek za ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne w części, która powinna być sfinansowana ze środków pracownika (art. 411 pkt 2 i art. 410 par. 2 k.c. w związku z art. 300 i art. 87 par. 1 k.p.), chyba że - zawierając umowę cywilnoprawną - pracownik dążył do uzyskania wyższego wynagrodzenia kosztem redukcji obciążeń publicznoprawnych należnych w przypadku wykonywania zatrudnienia w ramach stosunku pracy”.
Patrząc na treść obu orzeczeń Sądu Najwyższego podkreślić należy jak istotne są okoliczności faktyczne konkretnej sprawy, gdyż z pozoru analogiczne stany faktyczne dotyczące sądowego ustalenia istnienia stosunku pracy w miejsce łączącej strony umowy cywilnoprawnej, prowadzić mogą do zgoła innych konkluzji.
Czytaj w LEX: Umowa na zastępstwo - poradnik na przykładach >
Istotna pozostaje motywacja zarówno pracodawcy jak i pracownika na etapie zawierania umowy, która będzie podstawą ich współpracy, zaś sądowe ustalenie istnienia stosunku pracy w miejsce umowy cywilnoprawnej, rodzi obowiązki zarówno po stronie pracodawcy, jak i pracownika.
Obowiązki te zaktualizują się zarówno, gdy z pozwem o ustalenie istnienia stosunku pracy wystąpi osoba, która będąc zatrudniona na podstawie umowy cywilnoprawnej lub w ramach tzw. samozatrudnienia, wykonuje pracę w warunkach charakterystycznych dla stosunku pracy, zdefiniowanych w art. 22 Kodeksu Pracy, jak i inspektor pracy.
Marzena Rosler-Borakiewicz, radca prawny, starszy prawnik, dyrektor HR w Kancelarii Prawnej FILIPIAK BABICZ LEGAL sp.k.
