Katarzyna Żaczkiewicz-Zborska: Plagą przedsiębiorców coraz częściej jest nienależyte niewykonanie umów. Czy kara umowna z tego tytułu, to represja wobec dłużnika czy zwykłe naprawienie szkody?
Bartosz Halejak: Podstawowym celem zastrzeżenia kary umownej jest ochrona interesu wierzyciela poprzez pokrycie szkody, którą poniósł on w związku z niewykonaniem przez dłużnika zobowiązania o charakterze niepieniężnym. Oczywiście z tym zastrzeżeniem, że po uchwale siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 6 października 2003 r. w praktyce uwypuklona została funkcja represyjna i prewencyjna. W uproszczeniu: strony wprowadzając karę umowną umawiają się na ryczałtowe odszkodowanie za wskazane w umowie przypadki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania umownego.
Czy karę umowną można stosować do nienależytego wykonania zobowiązania pieniężnego?
Wobec jasnego brzmienia art. 483 § 1 kodeksu cywilnego kara umowna nie może być zastrzegana w odniesieniu do niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania pieniężnego, np. brak zapłaty ceny za sprzedany towar, zapłaty wynagrodzenia za dostawę towaru, opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego w postaci zapłaty ceny za sprzedany towar czy wynagrodzenia za dostawę towaru.
Czytaj w LEX: Roszczenie o zapłatę kary umownej po rozwiązaniu umowy a przesłanka ważnego zobowiązania >
Brak zapłaty ceny czy wynagrodzenia sankcjonowany jest koniecznością zapłaty odsetek ustawowych bez konieczności zastrzegania w umowie tego obowiązku.
Kodeks cywilny statuuje tym samym swoisty dualizm umownych ryczałtów odszkodowawczych, utrzymując oddzielne zakresy ich stosowania. Do zobowiązań pieniężnych odnoszą się wyłącznie odsetki za opóźnienie, podczas gdy kara umowna zastrzeżona może być jedynie w związku ze świadczeniem niepieniężnym.
Czytaj w LEX: Kary umowne w umowach o udzielenie zamówienia publicznego >
Jaki jest cel takiego rozwiązania?
Jednym z celów powyższego rozwiązania jest zapobieganie obchodzenia – poprzez zastrzeganie kary umownej przy zobowiązaniach pieniężnych – zakazu ustalania odsetek powyżej poziomu odsetek maksymalnych. Niedopuszczalność zastrzegania kary umownej do nienależytego wykonania powinna dotyczyć również przypadków, w których omawiane zastrzeżenie umowne związane zostało z nienależytym spełnieniem świadczenia pieniężnego w sposób pośredni lub ukryty. Na złożoność problematyki zwracała uwagę judykatura. W wypowiedziach wskazywano, że w klauzulach umownych przewidujących karę umowną na wypadek odstąpienia od umowy nie chodzi o sankcję finansową wobec dłużnika z umowy wzajemnej za samo skorzystanie przez stronę przeciwną z uprawnienia do odstąpienia od umowy, lecz o karę w znaczeniu art. 483 § 1 k.c., której celem jest naprawienie szkody spowodowanej przez dłużnika niewykonaniem zobowiązania wynikającego z umowy, od której odstąpiono.
Czytaj: Kary umowne można potrącić z zabezpieczenia należytego wykonania umowy
Może Pan podać przykłady taki orzeczeń?
Zgodnie z uzasadnieniem wyroku Sądu Najwyższego z 7 lutego 2007 r., III CSK 288/06 zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy można traktować jako formę uproszczenia redakcji warunków umowy, która pozwala na przyjęcie przez strony, że wypadki niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, które uprawniają stronę do odstąpienia od umowy, stanowią jednocześnie podstawę do domagania się zapłaty kary umownej. Innymi słowy, w przypadku, gdyby okazało się, że przyczyną odstąpienia było niewykonanie lub nienależyty wykonanie zobowiązania pieniężnego (np. brak zapłaty), to zastrzeżona kara umowna byłaby nieważna.
Czytaj w LEX: Kara umowna w kontekście konstrukcji aktów notarialnych >
Kolejnym dobrym przykładem na konieczność złożonego badania, czy dany obowiązek sankcjonowany przez karę umowną jest dopuszczalny w świetle przepisów kodeksu cywilnego, jest uchwała Sądu Najwyższego z 15 maja 1976 r. (III CZP 2/76). Sąd Najwyższy podczas analizy zagadnienie prawnego nie poprzestał na ocenie konkretnego postanowienia zastrzegającego karę umowną stanowiącego niewykonanie obowiązku niepieniężnego (uruchomienie produkcji towaru), lecz zbadał cel wprowadzenia przez strony tego obowiązku, którym okazało się spełnienie świadczenia pieniężnego (zapłata wynagrodzenia za przeniesienie wzoru użytkowego, który miał być wyprodukowany). Taka konfiguracja doprowadziła Sąd Najwyższy do kontestacji o nieważności kary umownej z uwagi, że służyła zabezpieczeniu roszczenia pieniężnego.
Czyli Sąd Najwyższy przyznał, że kara umowna może być nieważna?
Tak. Klauzule nakładające na jedną stronę umowy obowiązek zakupu określonej ilości towarów lub usług są najczęściej w obrocie prawnym zastrzegane w umowach ramowych, wyznaczających sposób zawierania poszczególnych umów sprzedaży (dostawy), składających się na z góry określony kontyngent towarów lub usług. W tego typu umowach strony znają również z góry cenę (wynagrodzenie) jednostkowych towarów lub usług. Jedynym nieznanym elementem przyszłej sprzedaży lub dostawy pozostaje termin i miejsce jego spełnienia świadczenia.
De facto w tych przypadkach kara umowna zastrzeżona jest za nienależyte spełnienie świadczenia pieniężnego (brak zapłaty sumy cen lub wynagrodzeń za ustalony kontyngent towarów lub usług) i ma na celu wyrównanie szkody ponoszonej przez wierzyciela na skutek nienależytego spełnienia świadczenia pieniężnego (braku zapłaty ceny lub wynagrodzenia). Trudno zatem obronić tezę, że w omawianych przypadkach zastrzeżona kara umowna w świetle art. 483 § 1 kc nie jest nieważna. Chronionym interesem wierzyciela w omawianej sytuacji jest przecież pokrycie szkody, którą poniósł on w związku z niewykonaniem przez dłużnika zobowiązania o charakterze niepieniężnym (tj. zapłaty ceny).
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.