Niniejsze opracowanie ma pomóc w uporządkowaniu informacji dotyczących tego, kiedy i w jakich sytuacjach lekarz powinien powiadomić organy ścigania, a w których może się od tych działań powstrzymać.

1. Wstęp

Niejednoznaczność przepisów prawnych budzi wiele wątpliwości związanych z informowaniem przez lekarzy organów ścigania o przestępstwie. Analizując uregulowania prawne w kontekście obowiązku zachowania tajemnicy lekarskiej, rodzą się pytania:

– Czy lekarz ma prawny obowiązek informowania, że zostało popełnione przestępstwo?

– Czy obowiązek informowania o popełnieniu przestępstwa dotyczy wszystkich przestępstw, czy tylko pewnego katalogu?

– Czy każdy lekarz jest zobowiązany do zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa?

– Czy powinien uzyskać zgodę pacjenta na poinformowanie o możliwości popełnienia przestępstwa?

– Czy dotyczą go uregulowania przewidziane w art. 304 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) – dalej k.p.k.?

– W jakiej formie powinno nastąpić powiadomienie o popełnieniu przestępstwa?

2. Obowiązek zawiadomienia o przestępstwach – katalog przestępstw

Przykład 1
Czy lekarz ma prawny obowiązek zawiadomienia o każdym przestępstwie, o którym dowiedział się w trakcie pracy?

Na tak postawione pytanie należy odpowiedzieć negatywnie – na lekarzu, tak jak na każdym obywatelu, ciąży obowiązek informowania o popełnieniu pewnego rodzaju przestępstw. Wynika on z art. 240 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) – dalej k.k. Przepis ten zobowiązuje do zawiadomienia o:

– zbrodni ludobójstwa (art. 118);
– masowym zamachu przeciwko ludności cywilnej (art. 118a k.k.);
– stosowaniu środków masowej zagłady (art. 120 k.k.);
– obrocie środkami masowej zagłady (art. 121 k.k.);
– zakazanych sposobach i środkach walki (art. 122 k.k.);
– agresji wobec osób bezbronnych (art. 123 k.k.);
– zbrodniach wojennych (art. 124 k.k.);
– zamachu stanu na niepodległość RP (art. 127 k.k.);
– zamachu na konstytucyjne organy państwa (art. 128 k.k.);
– działalności w obcym wywiadzie (art. 130 k.k.);
– zamachu na życie prezydenta RP (art. 134 k.k.);
– zamachu terrorystycznym (art. 140 k.k.);
– zabójstwie (art. 148 k.k.);
– spowodowaniu zagrożenia życia, zdrowia lub mienia w postaci m.in. pożaru, zawalenia budowli, eksplozji materiałów łatwopalnych i wybuchowych, gwałtownego wyzwolenia energii jądrowej (art. 163 k.k.);
– piractwie w komunikacji wodnej lub powietrznej (art. 166 k.k.);
– pozbawieniu człowieka wolności (art. 189 k.k.);
– wzięciu zakładnika w celu określonego działania (art. 252 k.k.).
Zapis art. 240 § 1 k.k. wyłącza obowiązek zachowania tajemnicy lekarskiej na podstawie art. 40 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 277, poz. 1634 z późn. zm.) – dalej u.z.l.l.d. Zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa może nastąpić w dowolny sposób: ustnie lub na piśmie. Obowiązek powiadomienia o popełnionym przestępstwie ciąży na każdym, kto uzyska o nim wiarygodną wiadomość.

Przykład 2
Na jakie sytuacje lekarz powinien zwrócić uwagę przy przyjęciu pacjenta? Kiedy obowiązkowo powinien powiadomić organy ścigania?

Przedstawiony powyżej katalog przestępstw jest katalogiem zamkniętym. Spośród nich w codziennej praktyce lekarza najczęściej mogą się zdarzyć sytuacje, w których lekarz pozyska wiadomość świadczącą, iż pacjent może być ofiarą przestępstwa usiłowania zabójstwa. Szczególnie dotyczy to pacjentów przywiezionych na SOR z obrażeniami ciała, z ranami kłutymi, ciętymi, poparzonych. Lekarz nie jest zobowiązany do ustalenia, czy jest to usiłowanie zabójstwa, czy może inne przestępstwo. Ważne, aby zareagował w każdej sytuacji, kiedy obrażenia są wynikiem działania osób trzecich.
Nie powinno dojść do sytuacji, w której w dokumentacji medycznej znajdują się zapisy typu „pacjent podaje, że został polany cieczą łatwopalną przez kolegę", „pacjent oświadcza, że został pchnięty nożem przez kolegę", a informacja ta nie zostanie przekazana organom ścigania. Zapisy takie sugerują, iż pacjent może być pokrzywdzonym w wyniku przestępstwa usiłowania zabójstwa. Takie informacje uzyskane od pacjenta powinny być skłaniać lekarza do rozważenia, czy nie zaistniał obowiązek poinformowania o możliwości popełnienia przestępstwa. Lekarz powinien wstępnie zweryfikować informację o przestępstwie, czy pochodzi ona od pacjenta, czy członków rodziny, świadków, członków zespołu ratownictwa medycznego. Wpisując informacje do dokumentacji medycznej, powinien wpisać, od kogo informację taką uzyskał, czy bezpośrednio od pacjenta, czy od osób trzecich.

W tym przypadku w możliwie najszybszym czasie powinien powiadomić organy ścigania, w dowolny sposób, telefonicznie bądź faksem. W informacji powinny zostać podane dane dotyczące lekarza przyjmującego, dane pacjenta i krótki opis informacji uzyskanych od pacjenta bądź informacji uzyskanych w toku przeprowadzonych badań.

„Na lekarzu, który spełniając swe czynności zawodowe powziął wiarygodną wiadomość o popełnieniu zabójstwa, spoczywa prawny obowiązek powiadomienia organu powołanego do ścigania przestępstw, wynikający z art. 240 § 1 k.k. Nie ma przeszkód po temu, by odczytywać treść art. 40 ust. 2 pkt 1 u.z.l.l.d., jako odesłanie do wszelkich, ustawowo przewidzianych, przypadków ujawnienia tajemnicy lekarskiej, gdyż literalne brzmienie na to pozwala, zaś względy celowościowe nie stoją temu na przeszkodzie"1.
W kwestii pozostałych przestępstw, w sytuacji, gdy przestępstwo ma związek z obowiązkiem zachowania tajemnicy lekarskiej, na lekarzu nie ciąży prawny obowiązek zawiadomienia o popełnionym przestępstwie, do chwili, w której nie zostanie on zwolniony z obowiązku jej zachowania przez organ ścigania (art. 180 k.p.k.) bądź przez pacjenta.

Obowiązek denuncjacji przewidziany w art. 240 k.k. dotyczy sytuacji, gdy lekarz ma do czynienia zarówno ze sprawcą, jak i ofiarą przestępstwa2. Obowiązek przewidziany w art. 240 k.k. powinien być zrealizowany „niezwłocznie" po powzięciu takiej wiadomości, a więc bez zbędnej zwłoki3.

Przykład 3

Czy lekarz powinien informować organy ścigania o śmierci pacjenta na oddziale?

Lekarz powinien powiadomić organy ścigania o śmierci pacjenta w każdej sytuacji, gdy śmierć pacjenta jest następstwem: wypadku drogowego, wypadku przy pracy, obrażeń ciała następstwem samobójstwa. Inną grupą zdarzeń są sytuacje, kiedy pacjent został przywieziony z miejsca publicznego, młody wiek pacjenta (który nie chorował uprzednio na ciężką chorobę), kiedy nie można ustalić przyczyny zgonu pacjenta. W tych sytuacjach prokurator może podjąć decyzję o przeprowadzeniu sekcji zwłok i wszczęciu postępowania przygotowawczego. W dokumentacji medycznej należy wpisać, iż zostały zawiadomione organy ścigania. Zawiadomienie powinno nastąpić telefonicznie, faksem, niezwłocznie po zgonie pacjenta.
Zdaniem M. Nesterowicza lekarz ma obowiązek powiadomić władze powołane do ścigania przestępstw, gdy przy leczeniu uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia lub stwierdzeniu śmierci uzyskał pewność lub powziął uzasadnione podejrzenie, że powstały one w związku z przestępstwem4.

Przykład 4
Co powinien zrobić lekarz wezwany do stwierdzenia zgonu w sytuacji, gdy jego zdaniem zgon mógł być wynikiem przestępstwa?

Lekarz, który ma stwierdzić zgon i wystawić kartę zgonu, ma obowiązek w szczególności zwrócenia uwagi, czy zgon nie nastąpił na skutek przestępstwa. Takimi sygnałami mogą być:

– obrażenia ciała;
– nienaturalny kolor skóry;
– nienaturalny zapach ciała;
– znajdujące się w miejscu znalezienia zwłok duże ilości leków, leków mogących świadczyć o popełnieniu samobójstwa, alkohol nieustalonego pochodzenia, środki odurzające.

W każdym wątpliwym przypadku lekarz powinien powstrzymać się od dalszego działania i zawiadomić – telefonicznie – policję bądź prokuraturę.

Prawny obowiązek zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa został przewidziany w art. 11 ust. 8 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 118, poz. 687 z późn. zm.). Przepis ten zobowiązuje lekarza do zawiadomienia organów ścigania o przypadku uzasadnionego podejrzenia, że przyczyną zgonu pacjenta było przestępstwo – lekarz oraz i inne osoby powołane do oględzin zwłok powinni zawiadomić o tym natychmiast właściwego prokuratora lub najbliższy posterunek Policji.

3. Obowiązek zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa przewidziany w art. 304 k.p.k. (przestępstwa ścigane z urzędu)

Przykład V
Lekarz dowiaduje się od pacjenta, że ten używa i posiada środki odurzające. Czy jest zobowiązany do zawiadomienia o tym organów ścigania?

Lekarz nie jest zobowiązany do zawiadomienia organów ścigania o przestępstwie związanym z posiadaniem i używaniem środków odurzających. Na lekarzu bowiem nie ciąży obowiązek przewidziany w art. 304 § 1 k.p.k. W przypadku gdy pacjent nie wyrazi zgody na ujawnienie tajemnicy lekarskiej, lekarz powinien zachować poufność.

(...)

Fragment komentarza zamieszczonego w całości w publikacji Serwis Prawo i Zdrowie