Kontrowersje wokół zwolnień z WOT. RPO apeluje, MON analizuje

Żołnierze niezawodowi skarżą się na niejasne procedury zakończenia służby, realizowane rozkazem dziennym zamiast decyzji administracyjnej. RPO ostrzega, że brak wiedzy o możliwości odwołania może ograniczać prawa obywatelskie. Ministerstwo Obrony Narodowej nie wyklucza zmian legislacyjnych i wskazuje na toczące się postępowania przed sądami administracyjnymi oraz kasacje wniesione do NSA.

Przepisy dotyczące zwalniania żołnierzy ze służby wojskowej zawarte są w ustawie z 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny. Wynika z nich, że:

• zwalnianie żołnierzy terytorialnej służby wojskowej regulowane jest w art. 128,
• zwalnianie z zawodowej służby wojskowej – w art. 226, art. 228 i art. 229,
• zwalnianie z obowiązkowej zasadniczej służby wojskowej – w art. 163,
• zwalnianie ze służby wojskowej w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny – w art. 556-557 ustawy.

Rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek zwrócił się do wicepremiera, ministra obrony narodowej Władysława Kosiniaka-Kamysza w sprawie skarg dotyczących sposobu zwalniania żołnierzy z Wojsk Obrony Terytorialnej (WOT). Do Biura RPO wpływają bowiem wnioski od żołnierzy niezawodowych, którzy kwestionują formę zwolnienia ze służby – dokonywaną rozkazem dziennym, wydawanym dla celów ewidencyjnych, na podstawie art. 128 ust. 2 pkt 1 ustawy o obronie Ojczyzny.

Wątpliwości: rozkaz dzienny czy personalny?

RPO wskazuje, że ustawa o obronie Ojczyzny jednoznacznie wskazuje, że ilekroć jest w niej mowa o żołnierzu, należy przez to rozumieć osobę pełniącą czynną służbę wojskową (w tym terytorialną). Część przepisów pragmatyki służbowej dotyczy żołnierzy - osób pełniących czynną służbę wojskową (zasadniczą, terytorialną, w aktywnej rezerwie, zawodową i służbę w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny) - część zaś wyłącznie żołnierzy zawodowych, a z kolei niektóre jej przepisy są wspólne dla żołnierzy zawodowych i niezawodowych. 

O odróżnieniu tym przesądza także art. 2 pkt 40 ustawy o obronie Ojczyzny, z którego wynika, że jeśli w ustawie jest mowa o żołnierzu zawodowym, należy przez to rozumieć żołnierza pełniącego zawodową służbę wojskową. Poprzednia ustawa z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony RP stanowiła, że zwolnienie z WOT dowódca jednostki stwierdza w rozkazie dziennym.

Pojawiają się więc wątpliwości, czy możliwe jest zwolnienie rozkazem dziennym, czy też nie powinno ono mieć formy decyzji (rozkazu personalnego).

Przeczytaj:  Takie zmiany przynosi nowela ustawy o obronie Ojczyzny

Orzecznictwo sądów administracyjnych

W orzecznictwie sądowo-administracyjnym ugruntowany jest pogląd, że pisma z rozstrzygnięciem w sprawie załatwianej w drodze decyzji są decyzjami, pomimo nieposiadania w pełni formy przewidzianej w art. 107 k.p.a., jeśli tylko zawierają minimum elementów niezbędnych do zakwalifikowania ich jako decyzji. Do takich elementów należy:

• oznaczenie organu administracji państwowej wydającego akt,
• wskazanie adresata,
• rozstrzygnięcie o istocie sprawy
• podpis osoby reprezentującej organ administracji.

Jak wskazuje RPO, wyciąg z „rozkazu dziennego” w sprawie zwolnienia żołnierza OT faktycznie zawiera wszystkie niezbędne elementy, aby kwalifikować go jako decyzję o zwolnieniu ze służby. Stanowisko takie prezentował w kilku wyrokach Wojewódzki Sąd Administracyjny Warszawie.

Rzecznik praw obywatelskich podkreśla, że wiedza o możliwości odwołania się od rozkazu dziennego nie jest powszechna wśród żołnierzy terytorialnej służby wojskowej. Może to skutkować brakiem skutecznej ochrony ich praw.

– Obawiam się, że wiedza taka nie jest wśród żołnierzy terytorialnej służby wojskowej powszechna, co może uniemożliwiać im efektywne korzystanie z drogi odwoławczej – zaznacza Marcin Wiącek.

Odpowiedź MON: możliwe zmiany legislacyjne

Ministerstwo Obrony Narodowej, odpowiadając na korespondencję RPO, przyznaje, że w art. 128 uoO nie określono formy prawnej, w jakiej zwolnienie ma nastąpić. Dodatkowo rozkaz dzienny (w tym w przedmiocie zwolnienia z terytorialnej służby wojskowej – niezależnie od tego, czy zwolnienie wynika z upływu okresu powołania, czy z innych przyczyn) jest wewnętrznym aktem, elementem realizacji stosunku służbowego, opartego na podporządkowaniu żołnierza dowódcy jednostki wojskowej. Nie mają do niego zastosowania przepisy KPA ani ustawy Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi.

MON wskazuje, że tożsama regulacja obowiązywała w ustawie z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej. W myśl art. 98u ust. 1 tej ustawy, zwolnienie żołnierza z terytorialnej służby wojskowej oraz fakt jego odejścia z tej służby w danym dniu jej pełnienia rotacyjnie dowódca jednostki wojskowej, w której żołnierz pełnił służbę, stwierdzał w rozkazie dziennym, ustalając jednocześnie łączną nieprzerwaną liczbę dni pełnienia tej służby.

Resort podziela wątpliwości RPO, informując, że planuje systemowe uporządkowanie sytuacji prawnej poprzez zmiany w ustawie o obronie Ojczyzny poprzez pozostawienie sposobu ukształtowania instytucji zwalniania z terytorialnej służby wojskowej w sposób ukonstytuowany na gruncie ww. art. 98u ust. 1 o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej.

MON wskazuje również na toczące się postępowania przed sądami administracyjnymi oraz wniesione kasacje do Naczelnego Sądu Administracyjnego. To właśnie orzeczenia NSA mają przesądzić o potrzebie i zakresie ewentualnych działań legislacyjnych dotyczących procedury zwalniania żołnierzy WOT przed upływem okresu jej trwania.