Zadania zlecone są na ogół obligatoryjne. Wynikają z ustaw i nie mogą być przez JST odrzucone. Ich zakres obejmuje m.in. ewidencję ludności, rejestrację pojazdów, wydawanie dokumentów tożsamości, prowadzenie spraw z zakresu świadczeń socjalnych, a także realizację licznych programów społecznych. Obciążenie administracyjne oraz finansowe tych zadań jest znaczne, a jednocześnie JST nie mają realnego wpływu na ich kształt czy kosztorys.
Czytaj także artykuł w LEX: Dylewski Marek, Zadania zlecone z zakresu administracji rządowej w jednostkach samorządu terytorialnego - wybrane zagadnienia>
Zasada adekwatności – norma konstytucyjna w praktyce
Zgodnie z art. 167 ust. 4 Konstytucji RP środki przekazywane jednostkom samorządu terytorialnego na realizację zadań zleconych powinny być „odpowiednie” do zakresu tych zadań. Przepis ten ma fundamentalne znaczenie ustrojowe i jest gwarancją, że samorząd nie staje się jedynie wykonawcą poleceń rządu bez środków. W praktyce jednak środki te są nie tylko niewystarczające, ale często również przekazywane z opóźnieniem, co komplikuje planowanie finansowe gmin i powiatów.
Zobacz szkolenie w LEX: Karciarz Mateusz, Najważniejsze zmiany w prawie dla JST w 2024 i 2025 r.>
Cena promocyjna: 27.8 zł
|Cena regularna: 139 zł
|Najniższa cena w ostatnich 30 dniach: 125.1 zł
Niedofinansowanie zadań zleconych prowadzi do szeregu niekorzystnych skutków. Po pierwsze, JST są zmuszone do przesuwania środków z zadań własnych, co ogranicza rozwój lokalny i inwestycje. Po drugie, prowadzi to do pogorszenia jakości usług publicznych. Po trzecie – a to szczególnie istotne – zwiększa się zadłużenie jednostek. Gminy i powiaty podejmują działania kompensacyjne, często poprzez kredyty lub odraczanie płatności, co wpływa negatywnie na ich płynność finansową i zdolność operacyjną.
Zobacz również: Samorządy są coraz bardziej krępowane i ograniczane
Czytaj także komentarz praktyczny w LEX: Szymczak Aneta, Przekazywanie zadań zleconych jednostkom samorządu terytorialnego - gwarancje konstytucyjne>
Planowanie budżetowe pod presją
Jednym z największych wyzwań dla JST jest planowanie budżetu w warunkach niepewności co do wysokości dotacji. Brak algorytmu ich ustalania, nieprzejrzyste procedury, zbyt ogólne wytyczne i brak indeksacji powodują, że kalkulacje stają się nieprzewidywalne. W konsekwencji JST nie mają pełnej wiedzy, ile środków otrzymają na dane zadanie w kolejnym roku budżetowym. To tworzy środowisko wysokiego ryzyka finansowego, nieadekwatnego do charakteru realizowanych zadań administracyjnych.
Jednostki samorządu terytorialnego nie są bezradne. Posiadają narzędzia prawne pozwalające dochodzić wyrównania należnych środków. Kluczowe jest tu przygotowanie kompletnej dokumentacji potwierdzającej rzeczywisty koszt realizacji zadania oraz wykazanie, że dotacja celowa była niewystarczająca. JST mogą również korzystać z opinii biegłych w zakresie audytu i księgowości, organizować wspólne działania, a także podejmować pewne inicjatywy wobec administracji centralnej.
Czytaj także poradnik w LEX: Gąsiorek Krystyna, Planowanie budżetowe w samorządach na 2025 r. – krok po kroku>
Rekomendacje systemowe – kierunki zmian
Z punktu widzenia interesu publicznego niezbędne jest wprowadzenie zmian systemowych. Proponuje się m.in.:
- ustalenie transparentnego algorytmu obliczania dotacji z uwzględnieniem wskaźników ekonomicznych;
- wprowadzenie obowiązku corocznej weryfikacji kosztów realizacji zadań zleconych;
- prawne wzmocnienie pozycji JST w negocjacjach budżetowych;
- większy udział samorządów w tworzeniu ram finansowych na poziomie ustawowym.
Takie działania nie tylko ustabilizują sytuację finansową JST, ale też ograniczą liczbę sporów i pozwolą odbudować zaufanie między władzami centralnymi a lokalnymi.
Czytaj także komentarz praktyczny w LEX: Majchrzak Aneta, Zmiany w klasyfikacji budżetowej od 1.01.2025 r.>
Podsumowanie – przyszłość decentralizacji
Spór JST ze Skarbem Państwa o niedofinansowane zadania zlecone to nie tylko kwestia techniczna, ale i ustrojowa. To test na rzeczywistą decentralizację i autonomię samorządów. Aby system mógł działać w sposób zrównoważony, potrzebna jest nowa jakość współpracy między administracją centralną a lokalną. Tylko zapewniając samorządom adekwatne środki na powierzane zadania, można oczekiwać rzetelnego i odpowiedzialnego ich wykonania. Bez tego samorządność pozostaje pustym hasłem, a konstytucyjne gwarancje – niewypełnioną obietnicą.
W tej sytuacji coraz więcej samorządów decyduje się skierować sprawy do sądu przeciwko wojewodzie, którego w tych sprawach reprezentuje Prokuratoria Generalna.
Sukces w sporze sądowym wymaga od JST rzetelnej i szczegółowej dokumentacji. Kluczowe elementy to:
- precyzyjne zestawienia rozliczeń dotacji i rzeczywistych wydatków;
- dokumentacja kosztów osobowych i rzeczowych;
- wykaz wydatków własnych JST na zadania zlecone;
- szczegółowy opis wykonanych czynności i użytych zasobów;
- korespondencja z organami rządowymi oraz zeznania świadków (pracowników urzędów).
Im bardziej przejrzysta i logicznie uporządkowana dokumentacja, tym większa szansa na uzyskanie korzystnego wyroku w sądzie.
Rafał Kolano, radca prawny, Zespół Kancelarii Radcy Prawnego Rafał Kolano
Czytaj komentarz praktyczny w LEX: Błaszko Adam, Kompetencje organów jednostek samorządu terytorialnego w ramach procedury wykonania budżetu>
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
