Trzeci wymiar innowacyjności, czyli człowiek osadzony w inteligentnej przestrzeni (recenzja)

Trzeci wymiar innowacji to nowa kulturowość człowieka osadzonego w inteligentnej przestrzeni, oparta na kreatywności człowieka w stosunku do otaczającej go rzeczywistości materialnej, czyli kreatywność zogniskowana w wymiarze lokalnym, gdzie następuje powiązanie kreatywności człowieka i przestrzeni, tłumaczy Joanna Bach Głowińska autorka monografii: Inteligentna przestrzeń. Trzeci wymiar innowacyjności.

Recenzja monografii: Inteligentna przestrzeń. Trzeci wymiar innowacyjności
Autorka: Joanna Bach Głowińska
Wydawnictwo: Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2014, ss. 302

Do przestudiowania omawianej książki zachęca już sam tytuł monografii, zapowiadający innowacyjne spojrzenie na przestrzeń społeczno-gospodarczą. Monografia opatrzona jest przedmową Pawła Adamowicza Prezydenta Miasta Gdańska, który wskazuje, że w zarządzaniu nowoczesnym miastem należy odpowiedzialnie gospodarować zasobami środowiska, koordynować wdrażanie nowych technologii w ciągłej współpracy społeczeństwa, świata nauki i biznesu oraz wpływać na innowacyjność swoich mieszkańców.

We wprowadzeniu Autorka stawia tezę, że o inteligentnej przestrzeni jako trzecim wymiarze innowacyjności można mówić, gdy łącznie zachodzą trzy zjawiska emocjonalne (s. 19):
- odczuwanie wcześniejszych potrzeb człowieka jako klienta i konsumenta jest spełnione;
- człowiek czuje konieczność współodczuwania w stosunku do otaczającej go rzeczywistości;
- pobudzane są wewnętrzne predyspozycje człowieka do kreatywności.

Trzeci wymiar innowacji to nowa kulturowość człowieka osadzonego w inteligentnej przestrzeni, oparta na kreatywności człowieka w stosunku do otaczającej go rzeczywistości materialnej, czyli kreatywność zogniskowana w wymiarze lokalnym, gdzie następuje powiązanie kreatywności człowieka i przestrzeni. Podążając za myślą przewodnią Autorki, osadzonej w idei inteligentnego rozwoju i inteligentnego miasta należy wyjaśnić, dlaczego inteligentna przestrzeń, to właśnie trzeci wymiar innowacji? Odpowiedź na to pytanie w treści monografii jest nieco rozproszona. Odnajdujemy ją głównie w treści rozdziału czwartego, ale i w innych fragmentach. Stąd, krótka synteza wyjaśniająca ten problem.

Pierwszy wymiar innowacji – obejmuje rozwój koncepcji myślowych, które dzisiaj można nazwać innowacjami tradycyjnymi o liniowym charakterze. Prekursorem modelu liniowego był J. Schumpeter, który już w latach 30-tych XX w. stwierdził, że innowacje mają formę dynamicznego procesu, w którym nowe technologie zastępują stare. Proces ten nazwał „twórczą destrukcją”.

Zdaniem Schumpetera, radykalne innowacje prowadzą do wielkich, destrukcyjnych zmian, natomiast innowacje przyrostowe nieustannie popychają proces zmian do przodu. Schumpeter wyróżnił pięć typów innowacji: (1) wprowadzanie nowych produktów; (2) wprowadzanie nowych metod produkcji; (3) otwarcie nowych rynków zbytu; (4) ukształtowanie nowych źródeł dostaw surowców; (5) tworzenie nowych struktur rynkowych w ramach danego rodzaju działalności . Model liniowy innowacji zakłada, że ich źródłem są prowadzone prace badawczo-rozwojowe. Ma on charakter podażowy, tzn. wprowadzenie innowacji jest efektem prac badawczo-rozwojowych producentów, nie zaś efektem popytu na produkt czy usługę.

Drugi wymiar innowacji dotyczy wzrostu satysfakcji klienta poprzez ciągłe doskonalenie jakości, np. skracanie czasu oczekiwania na produkt, czy usługę. Klienci w coraz większym stopniu sami kreują cechy produktów. Producenci konkurują nie asortymentem, a sposobem dostarczania produktów, korzystając przy tym z wiedzy dostępnej w publicznych bazach naukowych. Rolą organizacji staje się jej wykorzystywanie, czyli proces dyfuzji wiedzy, a to wymaga kumulacji w przestrzeni wykształconych, inteligentnych, kreatywnych ludzi, którzy muszą znać specyfikę produkcji. Koncepcja innowacji nazywana design thinking oznacza proces wzajemnego uczenia się producenta i klienta poprzez praktyczne rozwiązywanie problemów twórczych. Wymagana jest tutaj zdolność do łączenia empatii, kreatywności i racjonalności z potrzebami użytkownika .

W ten sposób innowacja odnosi się do człowieka osadzonego w przestrzeni terytorialnej. Wykorzystując innowacje liniowe, łącząc wewnętrzna i zewnętrzną wiedzę w organizacjach z czynnikami lokalizacyjnymi, w tym także z systemem rekrutacji pracowników, wchodzimy w obszar identyfikacji innowacji, które mają charakter sieciowy. To właśnie oznacza trzeci wymiar innowacji, który jest konsekwencją funkcjonowania ludzi i organizacji w kontekście ich relacji społecznych z otoczeniem. Potwierdzają to także badania nad klasą kreatywną i kompatybilnymi czynnikami rozwoju jednostek terytorialnych rozumianych wielowymiarowo i jednocześnie integralnie. Czynniki te identyfikowane są jako 3 x T, to jest: technologia, talent i tolerancja .

W rozdziale pierwszym pt. Idee inteligentnego rozwoju i inteligentnego miasta jako wymiar innowacyjności, Autorka wskazuje, że wymiar innowacyjności jest pochodną zrównoważonego rozwoju, uzupełnionego partycypacją, technologiami informacyjnymi, planowaniem zintegrowanym i tzw. zieloną gospodarką, co prowadzi do inteligentnego miasta.

Jako czynniki rozwoju inteligentnego miasta wymieniono tu:
- zatrudnienie – dostosowane do globalnej i lokalnej komplementarności;
- baza rozwojowa – oparta na mobilności i nowoczesnych technologiach prośrodowiskowych z optymalizacją procesów urbanizacyjnych;
- komparatywne korzyści miejsca – bazujące na proekologicznych technologiach i tzw. czynnikach miękkich osadzonych w lokalnym środowisku;
- zasoby wiedzy – w postaci inteligentnej społeczności, otwartej, tolerancyjnej, włączającej wszystkie grupy społeczne.

W rozdziale tym odnajdujemy rekomendację inteligentnego rozwoju i planowania zintegrowanego jako instrumentów odnowy przestrzeni miejskiej. Autorka identyfikuje cele polityki inteligentnego rozwoju miasta i zasady działania, aby cele te zostały osiągnięte. Wskazuje też na istotę planowania zintegrowanego, które przekłada się na strategię zarządzania przestrzenią miejską.



@page_break@

W strategiach przestrzeni miejskiej konieczne jest działanie na wielu płaszczyznach. Całościowe podejście do przestrzeni wymaga też stosowania przenikających się narzędzi planowania, o hybrydowym charakterze, bo wpływającym na fizyczny, estetyczny, społeczny, gospodarczy i polityczny wymiar miasta. Autorka identyfikuje te narzędzia (s.36):
- akupunktura – miasto składa się z sieci na kształt systemu nerwowego; dostarczania nowej energii kilku źródeł lokalnych wynika z doskonałej znajomości lokalnej społeczności o przepływach i relacjach społecznych zachodzących w tej sieci;
- działania obszarowe – przestrzeń dzieli się na mniejsze przestrzenie, które w odczuciu lokalnym mają samodzielne znaczenie; implementacja strategii nawiązuje tematycznie do charakteru obszaru, np. obszar poprzemysłowy, wymagający rewitalizacji;
- paralelizm – zakłada synergie pomiędzy działaniami odbywającymi się w różnych częściach miasta; wymusza przepływ pomiędzy społecznościami, np. poprzez umieszczenie ważnych funkcji na obrzeżu miasta i wymuszenie ruchu ludności w tamtym kierunku;
- mnemoniki – odnoszenie się do ducha miejsca; tworzenie jasnych i rozpoznawalnych odniesień (obrazów) miejsca i systematyczne używanie ich wizualnej formy w celu wyostrzenia i rozwoju pamięci; proaktywne traktowanie roli dziedzictwa kulturowego;
- metoda wydarzeń – organizacja wydarzeń w danej przestrzeni, wymagająca koncentracji i przepływu ludzi, w celu aktywizacji i nadawania tej przestrzeni wymiaru społecznego, np. organizacja powitania Nowego Roku.

Autorka podkreśla, że stosowanie planowania zintegrowanego realizuje pojęcie inteligentnego miasta, które zakłada koncentrację na czterech podstawowych dziedzinach:
- redukcji zatłoczenia ulic w systemie transportu i komunikacji miejskiej;
- poprawie bezpieczeństwa poprzez redukcję przestępstw i skrócenie reakcji na wezwanie;
- zapewnienie ciągłych i zorientowanych na potrzeby mieszkańców usług publicznych, w tym edukacyjnych i doskonalenia umiejętności;
- poprawie jakości leczenia, w tym wczesnego rozpoznawania chorób i prewencji zdrowotnej.

Na tej podstawie Autorka wskazuje na główne systemy inteligentnego miasta, to jest: mieszkańców, usługi miejskie, biznes, transport, komunikację, wodę i energię.

Rozdział pierwszy kończy odniesienie inteligentnego rozwoju do głównych założeń i celów „Strategii Europa 2020”, którymi są: zwiększenie zatrudnienia, gospodarka niskoemisyjna i rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu i kreatywności mieszkańców.

Rozdział drugi jest szczegółową analizą zaleceń „Strategii Europa 2020” w kontekście zróżnicowania rozwoju miast europejskich. Autorka, akceptując rysującą się wyraźnie od końca XX wieku tendencję rozwoju Europy skoncentrowaną w największych stolicach europejskich i aglomeracjach zachodniej części Europy, podkreśla jednocześnie czytelną polaryzację Europy na część centralną i peryferyjną. Część centralna posiada duży potencjał innowacyjny, a główne generatory innowacji skupione są wokół najważniejszych miast globalnych wzdłuż osi północ-południe kontynentu, gdzie głównymi ośrodkami pozostają: Londyn i Paryż.

W analizie scenariuszy rozwoju dla Europy, Autorka wymienia scenariusze: (1) kontynuowania tendencji, (2) sieci podstawowej, (3) sieci uzupełniającej. Powołując się na liczne badania z różnych ośrodków europejskich, Autorka wskazuje też, że w każdym scenariuszu podział Europy na centrum i peryferia będzie się pogłębiał.

Akceptując policentryczny rozwój Europy Autorka analizuje i rekomenduje cele zintegrowanej polityki policentrycznej, to jest: w krótszej perspektywie czasu powinien nastąpić rozwój ośrodków miejskich (pierwszy cel), co w dłuższej perspektywie czasu, wykorzystując efekt sąsiedztwa, powinno wpłynąć na rozwój regionów (drugi cel), przy czym osiągnięcie celu pierwszego warunkuje drugi.

Na tym tle, w dalszej części rozdziału, Autorka analizuje uwarunkowania przemian rozwojowych miast polskich, wskazując na zasadę poszanowania prawa własności, wzmacnianie istniejących podziałów w krajowej polityce przestrzennej, negatywne konsekwencje suburbanizacji współczesnych miast oraz odniesienie do zapisów Strategii Europa 2020. Rozdział drugi kończy odniesienie do klasy kreatywnej zidentyfikowanej przez R. Floridę, jako kluczowego elementu współczesnego rozwoju miast. Autorka stwierdza, że podstawowym miernikiem sukcesu miasta innowacji staje się wysoki udział klasy kreatywnej w życiu danego regionu, który ma zostać osiągnięty przez promocję wizerunku miasta jako wielokulturowego, dynamicznego i młodego duchem, gdzie inność jest koniecznym elementem krajobrazu, zaś zademonstrowanie wysokiego stopnia tolerancji ma przyciągnąć domiasta kolejne twórcze jednostki.@page_break@

Rozdział trzeci już w swoim tytule zawiera tezę, że idea inteligentnego rozwoju i planowania zintegrowanego w miastach zachodnioeuropejskich i polskich stosowana jest powszechnie. Generalnie, w rozdziale tym poddano analizie porównawczej miasta dobrane do badań. Najpierw jednak dokonano oceny przydatności badań porównawczych przeprowadzonych wcześniej w różnych ośrodkach, w kontekście prowadzonej analizy.

Biorąc pod uwagę cel opracowania, jakim jest sprawdzenie skuteczności zastosowanych strategii inteligentnego rozwoju i inteligentnego miasta, zawężono wybór miast do osiągających sukcesy peryferyjnych regionów skandynawskich (Kopenhaga), upadających centralnych (Dublin) oraz upadających peryferyjnych (Brema). Wśród miast polskich do badania wybrano: Kraków, Poznań i Gdańsk. Każde z miast poddano analizie pod względem: wybranych działań na poziomie miasta centralnego, dostępności różnych terenów w mieście oraz zagadnień transportowych ze wskazaniem w nich udziału inteligentnych systemów transportowych. Tłem do badania przemian rozwojowych była ogólna sytuacja gospodarcza Danii, Irlandii, Niemiec i Polski.

W rozdziale czwartym pt. Innowacyjność w przestrzeni miejskiej wskazuje się, że istotnymi wymiarami proinnowacyjnej przestrzeni musi być jej półpubliczny charakter i wielofunkcjonalność. Jest to przestrzeń hybrydowa, zwana też czwartą przestrzenią. Musi być ona różnorodna z założenia (kompaktowa), gdzie możliwe są interakcje z otoczeniem na innych zasadach niż dotychczas. Jest ona zarazem mobilnym miejscem pracy, miejscem spotkań realnych i na portalach społecznościowych, miejscem bezpiecznego azylu, wypoczynku, a jednocześnie przestrzenią o zatartych granicach pomiędzy przestrzenią półprywatną i publiczną, która ma na celu umożliwienie zbudowania dobrych relacji w zespołach i stymulowanie kolejnych pomysłów (s.167).

Budowanie inteligentnej przestrzeni wymaga spełnienie kilku warunków brzegowych określających cechy charakterystyczne takiej przestrzeni, a mianowicie (s. 169):
- dostępność, czyli wspólna przestrzeń, interakcje, możliwość spotkań, interakcje;
- kompaktowość, przenikanie, czyli wielofunkcyjne i mieszane formy użytkowania terenu;
- otwartość, czyli zachęcający do wejścia z zewnątrz charakter przestrzeni półpublicznych;
- ekspansywność i synergiczność, pozwalająca na efekty synergii.

W rozdziale tym odnajdujemy też analizę sposobu odczuwania przestrzeni miejskiej przez człowieka w kontekście jego kreatywności, poprzez identyfikację i analizę proporcji pomiędzy naturą a cywilizacją, poczucia tożsamości w przestrzeni miejskiej, zaburzeń percepcji potrzeb we współczesnej przestrzeni miejskiej, wspólnych wartości w grupie, a także analizę czynników pobudzających kreatywność, jak współodczuwanie, relacje z najbliższymi, estetyka przestrzeni, otwarcie na sztukę i jej improwizację, stymulowanie działań intuicyjnych oraz możliwość realizacji sprzecznych aspektów osobowości człowieka.

W rozdziale piątym pt. Nowa idea inteligentnej przestrzeni pobudzenia kreatywności w przestrzeniach miejskich, Autorka postuluje, że punktem wyjścia idei inteligentnej przestrzeni jest zrozumienie potrzeb i odczuć człowieka poprzez określenie i zrozumienie mechanizmów wywołujących u tego człowieka potrzebę współodczuwania i samorealizacji oraz pobudzania kreatywności (s.204). W rozdziale zamieszczono też studium przypadku oceny ex ante inteligentnej przestrzeni na przykładzie Gdańska.

W założeniu wyboru tej przestrzeni przyjęto, że maksymalną prędkością umożliwiającą odbiór bodźców zewnętrznych z przestrzeni jest prędkość roweru. Rower sprawia bowiem, że człowiek nie czuje się skrępowany w wyborze trasy i zachowuje się bardziej spontanicznie. Rozdział ten kończą uzasadnione postulaty, że idea inteligentnego miasta może być szansą polskich miast na skok cywilizacyjny, a idea inteligentnej przestrzeni – szansą na wprowadzenie działań pobudzających kreatywność.

Struktura omawianej pracy poza pięcioma rozdziałami merytorycznymi, obejmuje: abstract i summary w języku angielskim, a także wyjaśnienie kluczowych pojęć użytych w opracowaniu, słownik terminów anglojęzycznych, skorowidz rzeczowy oraz wykaz licznej bibliografii. Te uzupełniające elementy znacznie ułatwiają korzystanie z opracowanie w czasie jego studiowania.

Omawiana publikacja lokalizuje się na styku urbanistyki, gospodarki przestrzennej, strategicznego zarządzania publicznego oraz regionalistyki. Problematyka książki związana jest przede wszystkim z innowacyjną adaptacją i odpowiednią modyfikacją znanych już podejść, twierdzeń i modeli do potrzeb i specyfiki zarządzania przestrzenią miejską i funkcjonowaniem regionów opartych na przestrzennym i społecznym wyodrębnieniu.

Książkę należy polecić, w szczególności pracownikom administracji publicznej różnych szczebli – urzędnikom i pochodzącym z demokratycznych wyborów, którzy odpowiedzialnie chcą zająć się strategicznym urządzaniem przestrzeni publicznej, a także studentom kierunków: administracja, zarządzanie publiczne, urbanistyka, regionalistyka, gospodarka przestrzenna i innym zdobywającym wiedzę z zakresu zarzadzania miastem i rozwoju regionalnego. Szczególny walor publikacji wynika z jej kompleksowego przedstawienia podjętych problemów w duchu nowoczesnego zarządzania, opartego na strategicznym myśleniu o rozwoju terytorium.

Ze względu na to, że podjęty w publikacji problem innowacyjnego zarządzania przestrzenią miast i regionów jest stosunkowo nowy i słabo rozpoznawany, Autorka książki podkreśla w końcowym fragmencie, że wskazane byłoby kontynuowanie badań, w szczególności w kierunku psychologii kreatywności. Autor niniejszego omówienia ma natomiast nadzieję, że książka będzie przyczynkiem do dalszych poszukiwań integracji i możliwości zastosowania omawianych koncepcji oraz, że zachęci czytelników do pogłębiania wiedzy na ten temat.

Joanna Bach Głowińska, doktor inżynier architekt, laureatka X edycji konkursu miesięcznika „Samorząd Terytorialny” na najlepsze prace doktorskie w 2012 roku. Jest pracownikiem naukowo-dydaktycznym Politechniki Gdańskiej, łącząc swoje badania naukowe z praktyką w Biurze Rozwoju Gdańska.