Z ustaleń NIK wynika, że w województwie podlaskim problemy pojawiały się na każdym etapie - począwszy od braku segregacji odpadów przez mieszkańców, poprzez niewłaściwy ich odbiór przez odpowiedzialne za to firmy, a skończywszy na przetwarzaniu odpadów w instalacjach mechaniczno-biologicznych, gdzie trafiało za dużo odpadów zmieszanych. Większość z nich nie nadawała się do dalszego recyklingu i ponownego użycia, co powodowało trudności z dalszym ich zagospodarowaniem i zwiększało związane z tym koszty. Jedną z przyczyn takiej sytuacji był brak prawidłowego i rzetelnego nadzoru nad funkcjonowaniem systemu gospodarowania odpadami komunalnymi.
Gminy są w pełni odpowiedzialne za gospodarowanie odpadami komunalnymi na swoim terenie
Zgodnie z dyrektywą UE w dziedzinie gospodarki odpadami, państwa członkowskie powinny dążyć do ograniczenia wytwarzania odpadów i do coraz lepszego ich wykorzystywania. Aby osiągnąć ten cel muszą być one segregowane w miejscu ich powstawania, czyli domach, selektywnie zbierane w odpowiednich punktach, a następnie przetworzone i poddane recyklingowi. Istotne jest, że poziom recyklingu ustalony w rozporządzeniu dla całego kraju na lata 2012-2020 miał rosnąć skokowo. W latach 2014-2017 z 14 do 20 proc., czyli o dwa punkty proc. rocznie, a w latach 2017-2020 z 20 do 50 proc., czyli aż o 10 proc. rocznie.
Od połowy 2013 r. to gminy są w pełni odpowiedzialne za gospodarowanie odpadami komunalnymi na swoim terenie po przez stworzenie systemu selektywnego ich zbierania, a następnie nadzorowanie ich przetwarzania.
Celem kontroli NIK było sprawdzenie, czy przyjęty w gminach województwa podlaskiego system segregacji odpadów był prawidłowy i skuteczny. Dane z lat 2016-2018 wskazują bowiem, że w województwo podlaskie miało gorsze wyniki w tym zakresie na tle kraju.
Ustalenia kontroli
Ustalenia kontroli wskazują, że gminy w bieżącym roku nie osiągną wymaganych przez Unię Europejską poziomów recyklingu i zagospodarowania podstawowych odpadów zbieranych u źródła (50 proc). W większości (11 z 15) skontrolowanych gmin nie nadzorowano prawidłowo i rzetelnie funkcjonowania systemu gospodarowania odpadami komunalnymi. Od podmiotów odbierających odpady komunalne i od tych prowadzących instalacje mechaniczno-biologicznego ich przetwarzania nie egzekwowano niezbędnych dokumentów i informacji.
Tymczasem niedociągnięcia pojawiały się już na etapie segregacji odpadów przez mieszkańców. W ponad połowie skontrolowanych gmin zbierano je niewłaściwie. Mimo to nie nadzorowano segregacji odpadów. Tylko w czterech z 15 gmin kontrolowano, na zasadzie akcji, segregację odpadów komunalnych przez mieszkańców. W pozostałych brak takich działań tłumaczono najczęściej zobowiązaniem odbiorców odpadów do kontroli prawidłowości ich segregacji. Tymczasem oni nie tylko nie wywiązywali się z tego obowiązku, lecz w sześciu gminach niewłaściwie je odbierali, a nawet mieszali posegregowane wcześniej odpady.
Czytaj w LEX: Usuwanie odpadów z miejsc nieprzeznaczonych do ich składowania lub magazynowania >
W rezultacie wprowadzone przez gminy systemy gospodarki odpadami nie funkcjonowały skutecznie. W dziewięciu gminach spadł bowiem udział odpadów zebranych selektywnie u mieszkańców i w punktach takiej zbiórki, w ogólnej masie odpadów komunalnych. Dodatkowo w dwóch gminach wzrost odpadów zebranych selektywnie był znikomy - od 0,6 do 1,1 punktu procentowego, a w trzeciej wyniósł 7,6 punktu procentowego, ale i to, nie zapewniło tej gminie osiągnięcia wymaganego poziomu recyklingu i przygotowania do ponownego użycia papieru, metali, tworzyw sztucznych i szkła. W dziewięciu gminach występowały miejsca nielegalnego składowania odpadów komunalnych. To wszystko wskazuje, że w większości skontrolowanych gmin selektywna zbiórka nie działała.
Jedną z przyczyn takiej sytuacji były ograniczone możliwości kadrowe gmin. W skontrolowanych gminach gospodarką odpadami komunalnymi zajmowało się od jednego do trzech pracowników, którzy realizowali również inne zadania.
Czytaj też: Ministerstwo chce ułatwić budowę zbiorników na deszczówkę >
Gminy prowadziły działania informacyjno-edukacyjne dotyczące prawidłowego gospodarowania odpadami komunalnymi, jednak informacje przedstawiane mieszkańcom były niepełne lub nieaktualne.
Z problemem źle posegregowanych odpadów musiały się borykać podmioty prowadzące instalacje do mechaniczno-biologicznego ich przetwarzania. W latach 2017-2019 przyjęte przez trzy skontrolowane instalacje odpady zmieszane stanowiły ok. 70 proc. masy odebranych odpadów komunalnych. Tym samym nie zmieniła się na lepsze struktura przyjmowanych odpadów. Nie zwiększył się udział tych zebranych selektywnie, z których duża część mogłaby być poddana recyklingowi.
Czytaj w LEX: Selektywne zbieranie odpadów biodegradowalnych >
Największy problem zarządzający skontrolowanymi instalacjami mieli z zagospodarowaniem odpadów wytworzonych w wyniku mechaniczno-biologicznego przetwarzania, głównie balastem energetycznym (zawierającym znaczne ilości tworzyw sztucznych, w tym folie) lub kompostem nienadającym się do wykorzystania. Ponieważ odpadów tych nie można przekazać do składowania, a ich np. spalanie jest bardzo kosztowne, to magazynowano je, mimo że było to niezgodne z posiadanymi pozwoleniami lub przepisami. Ich nadmierna produkcja, z masy odpadów odebranych jako zmieszane oraz coraz większe kłopoty z zagospodarowaniem spowodowały naruszenie przez wszystkie trzy skontrolowane podmioty prowadzące instalacje warunków pozwoleń zintegrowanych w zakresie magazynowania odpadów po ich przetworzeniu.
Czytaj w LEX: Produkty uboczne - procedura, problemy praktyczne, zwolnienia >
Trudności z zagospodarowaniem odpadów były jedną z przyczyn wzrostu cen za ich przetwarzanie w instalacjach. W 2017 r. kosztowało to od 218 do 230 zł, a w 2019 r. już od 257 zł do 330 zł.
Wnioski po kontroli
NIK skierowała wnioski do gmin o podjęcie działań mających na celu poprawę funkcjonowania systemów segregacji odpadów komunalnych, a do Ministra Klimatu i Środowiska o:
- wdrożenie rozwiązań zapewniających przetwarzanie zmieszanych odpadów komunalnych i pozostałości z sortowania odpadów komunalnych przeznaczonych do składowania jak najbliżej miejsca ich powstania;
- podjęcie działań w celu zmiany art. 20 ustawy o odpadach, przez wprowadzenie obowiązku zagospodarowania w pierwszej kolejności frakcji surowcowych powstałych w kraju z przetwarzania odpadów komunalnych, w tym frakcji energetycznych;
- zapewnienie monitoringu frakcji energetycznych wytwarzanych w kraju z odpadów komunalnych i ich zagospodarowania, w celu bieżącego rozwiązania problemów z tymi frakcjami, w tym przez wprowadzenie obowiązku wykazywania miejsca i sposobu zagospodarowania odpadu przez wytwarzającego i przekazującego do zagospodarowania odpady o kodzie 19 12 12.