W wielu polskich gminach od dziesięcioleci postępuje degradacja społeczna, techniczna, środowiskowa i przestrzenna ich istotnych obszarów. Według szacunków Instytutu Rozwoju Miast, problem ten dotyczy aż 20% obszarów zurbanizowanych w Polsce, zamieszkanych przez ok. 2,4 miliona mieszkańców, na obszarze ok. 120 tys. ha.

Czytaj też: Szansa dla obszarów zdegradowanych, rząd przyjął projekt ustawy o rewitalizacji


W Ministerstwie Rozwoju i Infrastruktury trwają prace nad projektem „Ustawy o rewitalizacji”. Projekt przeszedł już etap konsultacji publicznych i 11 maja 2015 r. został skierowany do opiniowania przez Komisję Wspólną Rządu i Samorządu Terytorialnego. Założenia do projektu ustawy zostały przyjęte przez Radę Ministrów w dniu 24 marca 2015 r.
 

Ustawa w art. 2 wprowadza legalną definicję rewitalizacji, uwzględniającą wymaganą kompleksowość procesu. Ustawa definiuje rewitalizację jako proces wyprowadzania ze stanu kryzysowego obszarów zdegradowanych poprzez działania integrujące interwencję na rzecz społeczności lokalnej, przestrzeni i lokalnej gospodarki, skoncentrowane terytorialnie, prowadzone przez interesariuszy tego procesu, na podstawie gminnego programu rewitalizacji.

Ustawa wymienia interesariuszy, przy czym użyty zwrot „w szczególności” oznacza, że wykaz ten ma charakter otwarty. Interesariuszami pozostają w szczególności mieszkańcy obszarów zdegradowanych oraz właściciele nieruchomości znajdujących się na tych obszarach, w tym spółdzielnie mieszkaniowe, wspólnoty mieszkaniowe i TBS-y, mieszkańcy całej gminy, przedsiębiorcy, organizacje pozarządowe, podmioty ekonomii społecznej i grupy nieformalne, prowadzący działalność na obszarach zdegradowanych oraz wszystkie inne podmioty mający jakikolwiek związek (interes) z rewitalizowanym obszarem.


Przygotowanie, koordynowanie, tworzenie warunków do prowadzenia rewitalizacji, a także jej prowadzenie stanowią zadania własne gminy.

Delimitacja obszaru zdegradowanego

Ustawa zakłada, że wydzielony obszar gminy może być wyznaczony jako obszar zdegradowany i poddany procesowi rewitalizacji, jeżeli znajduje się w stanie kryzysowym z powodu koncentracji negatywnych zjawisk społecznych, w szczególności bezrobocia, ubóstwa, przestępczości, problemów edukacyjnych, niskiego kapitału społecznego, niewystarczającego poziomu uczestnictwa w życiu publicznym i kulturalnym, z powodu występowania na nim co najmniej jednego z następujących negatywnych zjawisk:
1. gospodarczych - w szczególności niskiego stopnia przedsiębiorczości, słabej kondycji lokalnych przedsiębiorstw, lub
2. środowiskowych - w szczególności degradacji środowiska naturalnego, przekroczenia norm środowiskowych, składowania odpadów w miejscach na ten cel nieprzeznaczonych, lub
3. przestrzenno-funkcjonalnych - w szczególności niewystarczającego wyposażenia w infrastrukturę techniczną i społeczną, braku dostępu do podstawowych usług lub ich niskiej jakości, niedostosowania rozwiązań urbanistycznych do zmieniających się funkcji obszaru, niskiego poziomu obsługi komunikacyjnej, deficytu lub niskiej jakości terenów publicznych, lub
4. technicznych - w szczególności degradacji stanu technicznego obiektów budowlanych, w tym o przeznaczeniu mieszkaniowym oraz braku funkcjonowania rozwiązań technicznych umożliwiających efektywne korzystanie z obiektów budowlanych, w szczególności w zakresie energooszczędności i ochrony środowiska.

Obszar rewitalizacji może być podzielony na podobszary, w tym podobszary nie posiadające ze sobą wspólnych granic, pod warunkiem stwierdzenia na każdym z podobszarów występowania koncentracji ww. negatywnych zjawisk, lecz nie może obejmować łącznie terenów większych niż 20% powierzchni gminy oraz zamieszkałych przez więcej niż 30% mieszkańców gminy. Ograniczenie to ma zapewnić konieczną koncentrację interwencji i zapobiegać rozpraszaniu środków finansowych na zbyt dużym obszarze.


Instrumenty procesu rewitalizacji

Projekt ustawy przewiduje trzy podstawowe instrumenty służące przygotowaniu, realizacji i ocenie procesu rewitalizacji w gminach:
1. gminne programy rewitalizacji;
2. partycypację społeczną;
3. specjalne strefy rewitalizacji.


Gminny program rewitalizacji (GPR) będzie podstawowym narzędziem prowadzenia rewitalizacji. Będzie to dokument strategiczny, w sposób kompleksowy integrujący wszystkie elementy składające się na proces rewitalizacji. GPR obejmować ma część diagnostyczną oraz realizacyjną.

Część diagnostyczna zawierać powinna, w szczególności:
- diagnozę obszaru gminy wraz z analiza zjawisk negatywnych oraz lokalnych potencjałów;
- wyznaczenie granic obszaru zdegradowanego w oparciu o ww. diagnozę;
- opis powiązań gminnego programu rewitalizacji z dokumentami strategicznymi gminy, w tym studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego.

Część realizacyjna zawierać będzie szereg czynności, w szczególności:
- wizję stanu obszaru po przeprowadzeniu rewitalizacji;
- cele rewitalizacji oraz odpowiadające im kierunki działań mających na celu eliminację lub
ograniczenie negatywnych zjawisk;
- listę przedsięwzięć rewitalizacyjnych o charakterze społecznym, gospodarczym, środowiskowym, przestrzenno-funkcjonalnym lub technicznym;
- wskazanie, czy na obszarze ustanowiona będzie Specjalna Strefa Rewitalizacji;
- mechanizmy integrowania interwencji w ramach poszczególnych działań;
- szacunkowe ramy finansowe wraz z szacunkowym wskazaniem źródeł środków finansowych;
- opis struktury zarządzania realizacją programu;
- ramowy harmonogram realizacji programu;
- system monitorowania i oceny programu.

Gminny program rewitalizacji, co do zasady, uchwalany będzie przez radę gminy. Rada gminy na wniosek wójta, burmistrza albo prezydenta miasta podejmuje uchwałę o przystąpieniu do sporządzenia albo zmiany gminnego programu rewitalizacji. Wójt, burmistrz albo prezydent miasta po podjęciu przez radę gminy uchwały o przystąpieniu do sporządzenia albo zmiany gminnego programu rewitalizacji, podejmuje działania związane z wykonaniem tej uchwały, a w szczególności: sporządza projekt części diagnostycznej programu, przeprowadza konsultacje społeczne tej części, wprowadza zmiany wynikające z przeprowadzonych konsultacji społecznych, publikuje część diagnostyczną projektu po tych zmianach, a następnie sporządza projekt części realizacyjnej programu, przeprowadza konsultacje społeczne tej części programu oraz występuje o jego zaopiniowanie przez wszystkich interesariuszy, podobnie jak w przypadku uzgadniania studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego.


Partycypacja społeczna obejmuje przygotowanie, prowadzenie i ocenę rewitalizacji w sposób zapewniający aktywny udział interesariuszy w tym procesie, w szczególności poprzez:
- poznanie potrzeb i oczekiwań interesariuszy;
- inicjowanie działań służących wypracowaniu jednolitego rozumienia rewitalizacji;
- poszerzanie wiedzy interesariuszy o procesie rewitalizacji;
- inicjowanie, umożliwianie i wspieranie działań z zakresu animacji lokalnej;
- zapewnienie udziału interesariuszy w przygotowaniu dokumentów dotyczących rewitalizacji; - ustanawianie i utrzymywaniu bieżącej komunikacji z interesariuszami, w tym poprzez prowadzenie konsultacji społecznych oraz powołanie Komitetu Rewitalizacji;
- wspieranie inicjatyw zmierzających do zwiększania udziału interesariuszy w przygotowaniu i realizacji gminnego programu rewitalizacji.@page_break@

W działaniach partycypacyjnych dąży się do zapewnienia udziału wszystkich interesariuszy. Ustawa określa zasady i sposób prowadzenia konsultacji społecznych, w tym m.in. określając że, konsultacje społeczne prowadzi się w sposób ułatwiający zrozumienie prezentowanych treści i odniesienie się do nich, a w przypadku, gdy jest to uzasadnione specyfiką konsultowanych treści, z użyciem wizualizacji oraz sporządzonych w języku niespecjalistycznym skrótów i zestawień informacji zawartych w dokumentach, a także poprzez zapewnienie do nich dostęp interesariuszom.

Ustawa przewiduje możliwość powołania Komitetu Rewitalizacji, jako forum współpracy i dialogu interesariuszy z organami gminy w zakresie przygotowania i realizacji GPR. Komitet składać się powinien z przedstawicieli interesariuszy i ekspertów. Pełni on funkcję opiniodawczo-doradczą wójta, burmistrza albo prezydenta miasta. Zasady powołania i działania Komitetu powinny być określone w GPR, a jeśli nie został on uchwalony - w odrębnej uchwale rady gminy, przy czym podjęcie uchwały poprzedzone musi być konsultacjami społecznymi.

Działalność Komitetu, co do zasady, powinna mieć społeczny charakter, a jego obsługę organizacyjną zapewniać ma wójt, burmistrz albo prezydent miasta.

Specjalne Strefy Rewitalizacji (SSR) może być ustanowiona uchwałą rady gminy na obszarze objętym rewitalizacją, na określony czas - do 10 lat. Uchwała taka, pozwoli gminie na stosowanie specjalnych rozwiązań prawnych na terenie objętym strefą, które m.in. będą zachęcać przedsiębiorców do zaangażowania w proces rewitalizacji (instrumenty ekonomiczne, społeczne). W konsekwencji powinno to mieć pozytywny wpływ na sytuację gospodarczą w gminie.

W SSR gmina może też ustanowić rozwiązania ułatwiające jej przeprowadzanie rewitalizacji, np.:
- wójt może dokonać wypowiedzenia umowy najmu lokalu mieszkalnego wchodzącego w skład gminnego zasobu mieszkaniowego, jeżeli opróżnienie tego lokalu jest niezbędne do realizacji projektów rewitalizacyjnych wynikających z GPR;
- gmina może również ustanowić na obszarze SSR zakaz wydawania decyzji o warunkach zabudowy dla wszystkich lub wybranych zmian sposobu zagospodarowania terenu;
- w odniesieniu do nieruchomości, których gmina jest większościowym współwłaścicielem wójt może wystąpić do wojewody o wydanie decyzji umożliwiającej przeprowadzenie robót budowlanych mimo braku zgody pozostałych współwłaścicieli.

Uchwała rady gminy w przedmiocie ustanowienia SSR stanowi akt prawa miejscowego.

Podsumowanie

Gminny program rewitalizacji nie stanowi aktu prawa miejscowego. Wyznaczenie obszaru zdegradowanego i podjęcie procesu jego rewitalizacji, co do zasady, nie jest obowiązkowe. Samo wyznaczenie obszaru ma się odbyć za pomocą obiektywnych i weryfikowalnych mierników identyfikujących występujące na obszarze gminy negatywne zjawiska oraz obszary ich szczególnej koncentracji. Ustawa nie przewiduje jednak uniwersalnych, zobiektywizowanych dla całego kraju wskaźników, ani wielkości tych wskaźników, które charakteryzowałyby obszar zdegradowany. Wręcz przeciwnie, przyjęte mierniki i metody badawcze, prowadzące do opisu i sparametryzowania negatywnych zjawisk, mają zachować obiektywny i weryfikowalny charakter, dostosowany do lokalnych uwarunkowań.


Ustawa wprowadzi mechanizmy zapewniające realną partycypację społeczną w procesie rewitalizacji oraz obowiązek takiego przygotowania i prowadzenia konsultacji społecznych, aby zapewnić skuteczne włączanie w proces rewitalizacji mieszkańców tak, aby poczuli się oni partnerami, mającymi realny wpływ na cały proces.

Ustawa przewiduje regulacje przeciwdziałające gentryfikacji, czyli zmianie charakteru dzielnicy mieszkalnej, pierwotnie zamieszkałej przez szerokie spektrum lokatorów, w strefę zdominowaną przez mieszkańców o stosunkowo wysokim statusie materialnym, poprzez zagwarantowanie mieszkańcom prawa do powrotu do zajmowanych lokali mieszkalnych czasowo opróżnionych w związku z wykonywaniem robót budowlanych, rozwój form budownictwa mieszkaniowego nie nastawionych na zysk oraz instrumenty kształtowania polityki czynszowej przez gminy.

Ustawa uznaje za cel publiczny działania polegające na pozyskiwaniu gruntów, a także budowie lub przebudowie budynków społecznego budownictwa czynszowego, realizowanych w ramach GPR. Dotyczyć to będzie działań realizowanych wyłącznie w SSR. Takie rozwiązanie powinno ułatwić gminom inwestowanie w rozwój mieszkalnictwa na obszarach rewitalizowanych. Skutkiem takiego zapisu ustawy będzie umożliwienie gminie większego zaangażowania w poprawę stanu substancji mieszkaniowej na obszarze zdegradowanym, niezależnie od struktury właścicielskiej.

Projekt ustawy przewiduje także zmiany w 18. ustawach obowiązujących, w tym w istotne zmiany w ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym.