Wątpliwości budziło przede wszystkim, czy stosunek członkostwa w partii politycznej jest sprawą cywilną w rozumieniu art. 1 k.p.c., a w konsekwencji, czy może być oceniany przez sąd powszechny. Niedopuszczalność drogi sądowej była kwestią konsekwentnie podnoszoną przez pozwaną partię polityczną. Sądy obydwu instancji uznały jednak, że partia polityczna, jako osoba prawna typu korporacyjnego, działa na podobnych zasadach jak stowarzyszenia czy związki zawodowe – mimo że nie wynika to wprost z przepisów prawa. Z tego względu relacje między członkiem a partią mają charakter cywilnoprawny w rozumieniu art. 1 k.p.c., a ewentualne spory w tym zakresie mogą być przedmiotem rozpoznania przez sądy cywilne.
Artykuł 189 k.p.c. jako podstawa roszczenia
W tej sprawie powód – członek Zarządu Krajowego pozwanej partii – wystąpił z powództwem o ustalenie, że jego członkostwo w partii nie było zakłócone w określonym okresie stanem zawieszenia. Zawieszenie było skutkiem jednostronnej decyzji przewodniczącego pozwanej partii, która następnie została zatwierdzona uchwałą Zarządu Krajowego. Jednocześnie skład Zarządu Krajowego został znacząco zmniejszony wskutek podejmowania przez przewodniczącego partii analogicznych, jednostronnych decyzji o zawieszeniu względem innych jego członków. Powód podnosił, iż powyższe działania przewodniczącego były niezgodne ze statutem partii i miały charakter instrumentalny.
Czytaj też w LEX: Korzystanie przez partie polityczne z wolności statutowej w zakresie określania warunków członkostwa partyjnego >
Sądy obydwu instancji uznały, że powód posiada interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c., ponieważ skutkiem zawieszenia było pozbawienie go biernego i czynnego prawa wyborczego w strukturach partii oraz możliwości kandydowania do organów statutowych – a więc rzeczywista ingerencja w prawa członkowskie. Sądy uznały również, że zostały wydane z naruszeniem statutu partii i miały charakter instrumentalny.
Szczególny charakter partii politycznych
Sąd odniósł się do charakteru partii politycznej, podkreślając, że mimo dobrowolności i wewnętrznej autonomii, partie zobowiązane są działać zgodnie z zasadami demokracji (art. 8 ustawy o partiach politycznych). Oznacza to, że statut nie może przewidywać arbitralnego ograniczania praw członka bez minimalnych gwarancji proceduralnych.
Partie polityczne – mimo że są dobrowolnymi organizacjami – pełnią szczególną rolę ustrojową w państwie demokratycznym. Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy o partiach politycznych, ich celem jest udział w życiu publicznym i wywieranie wpływu na politykę państwa metodami demokratycznymi. Jak wskazuje doktryna, oznacza to, że partia nie jest wyłącznie organizacją o charakterze prywatnym, ale uczestnikiem systemu politycznego, którego funkcjonowanie przekłada się na realizację zasady suwerenności Narodu oraz praw politycznych obywateli.
Zasada demokratyzmu, o której mowa w art. 8 tej ustawy, odnosi się nie tylko do metod działania partii na zewnątrz, ale również do ich struktury wewnętrznej. Wymóg jawności, kolegialności i możliwości realnego udziału członków w kształtowaniu decyzji organizacyjnych stanowi niezbędne minimum dla zachowania legalności działalności partii politycznej.
Czytaj też w LEX: Rozwiązania zmierzające do zwiększenia jawności finansowania partii politycznych >
Ochrona sądowa interesu prawnego członka partii w przypadkach arbitralnego zawieszenia, usunięcia lub pozbawienia go realnego wpływu na działalność ugrupowania służy więc nie tylko jednostce, ale także urzeczywistnianiu zasad państwa prawa i demokratycznego porządku konstytucyjnego.
W tym kontekście, powództwo z art. 189 k.p.c. nie może być traktowane wyłącznie jako spór prywatny – jest również wyrazem ochrony wartości konstytucyjnych, takich jak pluralizm polityczny, wolność zrzeszania się i prawo obywateli do współdecydowania o sprawach publicznych poprzez działalność partyjną.
Granice kontroli sądu powszechnego
Ważnym elementem uzasadnienia wyroku było podkreślenie, że sąd powszechny może oceniać legalność uchwał organów partii wyłącznie w zakresie ingerowania w prawa danego członka partii politycznej, który wywodzi powództwo.
Członek partii ma prawo domagać się sądowej ochrony swoich praw, o ile wykaże swój interes prawny. Ochrona sądowa nie rozciąga się bowiem na abstrakcyjne spory o ważność uchwał czy strategii politycznej – musi chodzić o realne, aktualne uprawnienia podmiotowe. Stosunek członkostwa w partii politycznej podlega ochronie sądowej, ale ochrona ta jest ograniczona do sytuacji, w których uchwały naruszają prawa jednostki w sposób konkretny, aktualny i nieodwracalny.
Sąd powszechny nie może bowiem dokonywać pełnej rewizji wszystkich wewnętrznych decyzji podejmowanych wewnątrz partii politycznej. Ingerencja sądu musi ograniczać się do sytuacji, w których dana uchwała wywołuje skutki prawne w sferze praw podmiotowych członka i może być uznana za nieistniejącą, nieważną lub bezskuteczną.
Przeczytaj także: SN: Komitet wyborczy może korzystać z lokalu partii
Otwarcie drzwi, ale z ograniczeniami
Omawiany wyrok jest precedensowy i stanowi istotny krok w kierunku ochrony praw członków partii politycznych przed arbitralnością władz partyjnych oraz poszerzania sądowej ochrony praw jednostki wobec struktur wewnątrzorganizacyjnych. Takie sprawy – choć rozgrywające się na styku prawa i polityki – mogą i powinny być rozpoznawane przez sądy cywilne, gdy dochodzi do ograniczenia indywidualnych praw członków partii. Art. 189 k.p.c. jest skutecznym środkiem, lecz wymaga precyzyjnego wykazania interesu prawnego danego członka partii, rozumianego jako potrzeba ochrony konkretnego przysługującego mu prawa.
Wyrok z 30 kwietnia 2025 r. (sygn. I ACa 2598/23)
Zuzanna Miąsko, adwokat, Dubois i Wspólnicy Kancelaria Adwokacko-Radcowska sp.j.
Czytaj też w LEX: Prawna regulacja partii politycznych w Konstytucji (ukształtowanie, ewolucja rozumienia pojęć, wyzwania na przyszłość) >
Cena promocyjna: 144.9 zł
|Cena regularna: 161 zł
|Najniższa cena w ostatnich 30 dniach: 112.7 zł
